Sýdıalar adaldyqtyń jarqyn úlgisi bolýy kerek - Saparhan Ýmarov
El Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan Respýblıkasy Sýdıalarynyń ІH sezinde bul týraly bylaı degen bolatyn:
«Zań men Tártip – ádiletti qoǵamnyń negizgi ólshemi. Bul – zań aldynda bári birdeı, teń quqyly degen sóz. Sol sebepti, sot organdary azamattardyń basty qorǵany bolýy kerek».
Iá, rasynda da solaı. Elde zań ústemdigi ornasa, turǵyndardyń bılikke degen senimi kúsheıe túsedi. Elimizde sot salasy keshendi reformalaý isinde kóptegen jetistikterge jetti. Aıtalyq, memleketimizde Konstıtýtsııalyq sot quryldy. Sot júıesiniń ınstıtýtsıonaldyq derbestigi nyǵaıdy. Sala bıýdjetin basqarý quzyreti qazylar qaýymynyń ózine berildi. Kúshtik qurylymdar sýdıalarǵa qysym kórsetpeýi úshin tıisti sharalar qabyldandy. Kadrlardy irikteý júıesi jańartyldy. Birinshi satydaǵy sot tóraǵasy qazylar qaýymynyń usynysymen taǵaıyndalatyn boldy. Joǵarǵy Sottyń sýdıalary Konstıtýtsııada kórsetilgen jańa tártip boıynsha saılanatyn boldy. Alqa bıler tájirıbesi keńinen qoldanyla bastady.
Oraıy kelgende sot júıesindegi osy jáne ózge de ózgerister jaıly Arys aýdandyq sotynyń tóraǵasy Saparhan Ýmarovpen suhbattasqan edik.
- Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev elimizdegi sot júıesin jetildirýge barynsha basymdyq berýde. Sonyń ishinde sýdıalardyń kásibıligin arttyrý taqyrybyna erekshe toqtalýda. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan Respýblıkasy Sýdıalarynyń ІH sezinde de sot mamandaryn irikteý jáne quzyretin kúsheıtýge basa mán berý qajet ekenin aıtyp, Joǵary sot keńesi derbes ári kásibı sýdıalar korpýsyn qalyptastyrýdyń kepili bolýǵa tıis ekenin jetkizgen bolatyn. Sonymen qatar, Prezıdent sýdıalardyń adaldyqtyń, derbestiktiń jáne ádildiktiń jarqyn úlgisi bolýy kerek ekenin aıta kele:
«Sýdıalardyń etıkalyq normalardy saqtaýy erekshe mańyzdy. Jańa ózgeristerge saı endi sot isin qaraý kezindegi barlyq óreskel qatelikti Cot jıýrıi tekseredi. Bul – sottardyń tártiptik jaýapkershiligin kúsheıtýge baǵyttalǵan jańa tásil» dedi.
Sýdıalardyń negizgi qyzmeti sot tóreligin júrgizip, zań sheńberinde ádil sheshim shyǵarý. Óıtkeni, árbir adam úshin sot sheshimi zańdy jáne ádil bolýy kerek. Buǵan, árıne, sýdıalardyń kásibı biliktiligi qajet. Osyǵan oraı oblystyq sotta arnaıy semınarlar, praktıkalyq sabaqtar jıi uıymdastyrylyp turady.
Aıta keteıik, jyl basynan búginge deıin aýdanda azamattyq talap qoıý boıynsha 138 is medıatsııa tártibimen aıaqtalsa, 4 is beıbit bitimmen, 43 neke buzý isi taraptardyń tatýlasýyna baılanysty qysqartyldy.
- Sotta qashanda daýly ister qaralady. Daýsyz bolǵan kúnniń ózinde sot buıryǵymen nemese jeńildetilgen tártippen qaralady. Degenmen, búginde qandaı máselesi bolsyn medıatsııa arqyly sheshý eń tıimdi tásil bolyp otyr. Muny halyq túsine aldy ma? Qalaı oılaısyz?
- Qazaqstan Respýblıkasynyń Azamattyq kodeksiniń 9-baby 1-tarmaǵyna sáıkes, azamattyq quqyqtardy sot qorǵap, tórelik etedi. Onda quqyqtardy taný; quqyq buzylǵanǵa deıin bolǵan jaǵdaıdy qalpyna keltirý; quqyqty buzatyn nemese onyń buzylý qaýpin týǵyzatyn áreketterdiń jolyn kesý; mindetti zattaı oryndatýǵa uıǵarym shyǵarý; zalaldardy, turaqsyzdyq aıybyn óndirip alý; daý aıtylatyn mámileni jaramsyz dep taný jáne onyń jaramsyzdyǵy saldaryn qoldaný, mańyzsyz mámileniń jaramsyzdyǵy saldaryn qoldaný; moraldyq zııannyń ótemin tóletý; quqyqtyq qatynastardy toqtatý nemese ózgertý; memlekettik basqarý organynyń nemese jergilikti ókildi ne atqarýshy organnyń Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasyna sáıkes kelmeıtin aktisin jaramsyz nemese qoldanýǵa jatpaıdy dep taný; azamatqa nemese zańdy tulǵaǵa quqyqty ıelenýine nemese júzege asyrýyna kedergi keltirgeni úshin memlekettik basqarý organynan nemese laýazymdy adamnan aıyppul óndirip alý sekildi máseleler qaralǵan.
Kodekstiń 8-babyna sáıkes azamattar men zańdy tulǵalar ózderine berilgen quqyqtardy júzege asyrǵan kezde adal, parasatty jáne ádil áreket jasap, zańdardaǵy talaptardy, qoǵamnyń adamgershilik qaǵıdattaryn, al kásipkerler iskerlik ádeptilik erejelerin saqtaýǵa mindetti.
Árıne, el ishi daýsyz bolmaıdy. Deı turǵanmen, sol daý-janjaldy retteýdegi mádenıetimiz qandaı? Osy suraq kópti oılandyrary sózsiz. Ókinishke qaraı, bizde daý-janjaldy tek sot arqyly sheshý kózqarasy qalyptasqan. Sondyqtan, kez-kelgen daýly iste azamattar sotqa júginedi. ıAǵnı, olar eki aradaǵy máseleni sotpen ǵana sheshýdi oılaıdy.
Daýdyń sotta ǵana sheshilmeıtinin ýaqyttyń ózi kórsetip berýde. Óıtkeni, sot eki jaqtyń talabyn birdeı qanaǵattandyra almaıdy. Onyń ústine, istiń aq-qarasyn aıyrýǵa kelmeıtin jaǵdaılar bar. Mysaly, aǵaıyn-týys, baýyrlar, dostar, kórshiler arasyndaǵy tartys – talasty sot tarazysyna salý qanshalyqty durys dep oılaısyz? Sonymen qatar, sotqa júgingenniń sońy nege ákep soqtyrary belgili ǵoı.
Sot otyrysy birneshe kezeńnen ótse de daýdyń bir taraptyń paıdasyna sheshiletinini sózsiz. Mundaı jaǵdaıda ekinshi tarap oǵan týys, dos, qyzmettes bolsa, eki aradaǵy qatynasqa, syılastyqqa, áriptestikke nuqsan keledi. «Nege?» deseńiz, sot – daý alańy. Sondyqtan, mundaı jaǵdaıdan «Arbany da syndyrmaı, ógizdi de óltirmeı» alyp shyǵatyn eń tıimdi tásil – tatýlasý ekenin sot tájirıbesi kórsetip otyr.
- Búginde aýdandyq sotta negizinen qandaı ister qaralýda? Sotqa deıingi ortalyqtardyń sheshimimen bitimge keletinder kóp pe?
- Arys aýdandyq sotynda kóp qaralatyn ister sanatyna azamattyq ister kiredi. Onyń ishinde, qaryz sharttarynan týyndaıtyn daýlar, neke buzý, alıment óndirý týraly isterdiń úles salmaǵy basymdaý. Naqty aıtar bolsaq, qaryz sharttarynan týyndaıtyn daýlar boıynsha aýdandyq sotqa 11 aıda 460 aryz kelip túsken bolsa, onyń 439-y qaralyp aıaqtalǵan.
Jalpy sheshim shyǵarylǵan isterdiń sany 264-ti qurap otyr. Onyń 150-i medıatsııalyq kelisimen aıaqtalyp otyr. Sonymen qatar, jyl basynan beri aýdandyq sotqa neke buzý týraly 139 aryz kelip túsken bolsa, búginge deıin onyń 74-ine sheshim shyqqan. Al, sotta tatýlasyp aryzdaryn qaıtaryp alǵan ister sany – 47. Kámeletke tolmaǵan balalardy asyrap baǵý úshin alıment óndirý týraly sotqa 117 aryz kelip túsip, 111 iske alıment óndirý týraly sot sheshimi shyǵaryldy.
Halyqtyń quqyqtyq mádenıetin qalyptastyrý úshin daýly iske tap bolǵan azamattarǵa sotqa júginbes buryn aqylǵa salyp oılanǵan jón der edim. Tipti, sotqa júgingenniń ózinde, eń durysy – ózara kelisimge kelip tatýlasý. Bul birinshiden, altyn ýaqytty joǵaltpaýǵa, ekinshiden qarjyny únemdeýge úlken septigin tıgizedi. Mundaı jaǵdaıda eki aradaǵy qarym-qatynas ta úzilmeıtin bolady.
Búgingi tańda aýdandyq sot taraptar arasyndaǵy daýdy bitimgershilik tártippen, sotqa deıingi qoǵamdyq medıatorlardyń kómegimen sheshýge basymdyq berilýde. Degenmen, medıatsııa tásili taraptardyń ózderiniń kelisimi boıynsha júzege asyrylady.
- Sot tóreliginiń sapasyn jaqsartý, sýdıalar men keńse qyzmetkerleriniń kásibı deńgeıin arttyrý, sottardyń jarııalylyq pen ashyqtyǵyn qamtamasyz etý baǵytynda qandaı jumystar atqarylýda?
- Aıta keteıik, elimizde sot júıesin jetildirýmen qatar sýdıalardyń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartý máselesi de kezeń-kezeńmen sheshilip keledi. Búgingi tańda sýdıalardyń materıaldyq qajettiligi, onyń ishinde turǵyn úımen qamtamasyz etý sııaqty máseleler Joǵarǵy Sotqa bólingen bıýdjettiń esebinen qaralýda.
Bıylǵy 11 aıda Arys aýdandyq sotynda 927 azamattyq is qaraldy. Onyń ishinde 51 qylmystyq is aıaqtaldy. 461 ákimshilik quqyq buzýshylyq is pen 31 ákimshilik is qaraldy.
Jalpy sottardyń jarııalyǵy men ashyqtyǵyn qamtamasyz etý – qoǵamnyń sot qyzmetine degen senimin kúsheıte túsetini sózsiz. Al, bul bılik pen memleketke degen senimmen birdeı. Keıde tergeý áli jalǵasyp jatatyn kezderde jýrnalıster men blogerler jaǵdaıda ýshyqtyryp, sot sheshimin aldyn ala boljaıdy. Men aıtar edim, buqaralyq aqparat quraldarynyń jarııalylyǵy men ashyqtyǵy sotqa qysym jasaý quraly retinde paıdalanylmaýy kerek. Ádildik sot zalynda jáne sottyń qorytyndysy boıynsha ǵana ornaýy kerek.
Sosyn sot júıesiniń táýelsizdigi de óte mańyzdy. Sýdıalardyń táýelsizdigine eshqandaı kúmán bolmaýy kerek. Olar adam quqyqtarynyń múltkisiz saqtalýyn basty nazarda ustaıdy. Osy maqsatta udaıy biliktilikterin arttyryp, jumys tásilderin jetildirip otyrady. Mine, sondyqtan azamattar sýdıalardyń ádil sheshim shyǵaratynyna senimdi bolýy kerek dep oılaımyn. Bul týraly Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan Respýblıkasy Sýdıalarynyń ІH sezinde:
«Jalpy, sýdıalar adaldyqtyń, derbestiktiń jáne ádildiktiń jarqyn úlgisi bolýy kerek. Sondyqtan sýdıalardyń etıkalyq normalardy saqtaýy erekshe mańyzdy. Jańa ózgeristerge saı endi sot isin qaraý kezindegi barlyq óreskel qatelikti Cot jıýrıi tekseredi. Bul – sottardyń tártiptik jaýapkershiligin kúsheıtýge baǵyttalǵan jańa tásil» degen bolatyn. Sol aıtpaqshy, sýdıalar árqashan adaldyqtyń jarqyn úlgisin tanyta bilýi tıis.
Zańymyz árqashan ústem bolsyn!. Zań ústem bolǵan elde zaman tynysh bolady.
- Ýaqyt bólip, suhbattasqanyńyzǵa rahmet! Zańymyz mártebeli tuǵyrynan túspesin!