Sýbsıdııalaý sharýalarǵa qandaı jańa múmkindikter beredi — depýtatpen suhbat
− Serik Rahmetollauly, sýbsıdııalaý salasynda qandaı júıelik kemshilikter bar dep oılaısyz? Olardy sheshý úshin zańnamaǵa qandaı normalar usynasyzdar?
− Biz sýbsıdııalar jónindegi zańnamalarǵa, normatıvterge ózgeris engize almaımyz, bul Úkimet deńgeıinde mınıstrliktiń normatıvterimen bekitiletin erejeler. Erteń Joǵary aýdıtorlyq palatanyń úshinshi esebin tyńdaımyz. Aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy sýbsıdııalar — eldegi talqylanyp jatqan eń ózekti máselelerdiń biri bolǵasyn, Májilis bıýrosy osy esepti tyńdaý jóninde kóktemde sheshim qabyldady. Joǵary palata jazda tekserý jumystaryn júrgizdi. Árıne depýtattardyń da Aýyl sharýashylyǵy, Ekonomıka, Kólik mınıstrlerine qoıatyn suraqtary bar. Tutas júıe bolǵasyn, jetistikteri de, kemshiligi de bolady. Eń bastysy — sýbsıdııa júıesiniń tıimdigi bar-joǵyn anyqtaý. Joǵary palatanyń ózi bir baǵyttarda tıimdilik bar deıdi, keıbir baǵyttyń tıimdiligi tómen nemese tipti joq ekenin kórsetken, keıbir sýbsıdııa boıynsha qylmystyq is qozǵaý da usynylǵan. Ony quzyrly organdar qaraıdy.
Joǵary aýdıtorlyq palatanyń keı tásiline de suraqtarymyz bar. Palata esebinde «iri sharýa qojalyqtary sýbsıdııany kóp alady, shaǵyn jáne orta sharýashylyqtar tys qaldy» degen qorytyndy bar. Osyny zerttep qaraǵanymyzda QR AShM erejesinde esh shekteý qoıylmaǵanyn kórdik, ıaǵnı shaǵyn, orta, iri sharýashylyqtyń bárine ereje birdeı.
Sosyn sýbsıdııa berilgen otandyq iri qus sharýashylyǵynyń ónimderi eksportpen shetelge satyldy degen tujyrym bar. Ony da tıisti mamandardan suraǵanymyzda ettiń muz bop qatyrylǵan jáne salqyndatylǵan túrleri baryn, olardyń sapasy da, densaýlyqqa áseri de eki túrli ekenin bildik. Olardy bólek qarastyrǵan jón. Jalpy 2019-2020 jyldary otandyq óndirýshiler qus etine qajettiliktiń 45 paıyzyn ǵana jabatyn, shetelden muz bop qatyrylǵan taýyq etteri keletin. Keıin sýbsıdııalar berilip, kóptegen qus fabrıkasy ashyldy. Qus etimen qamtý 45-ten 73 paıyzǵa kóterilip, elimizde qatyrylǵan emes, salqyndatylǵan balǵyn etter satyla bastady. Qus ósirýdiń de 38 kúndik tsıkli bolady, ıaǵnı 38 kúnnen asyp ketken qus eti jaramsyz bolyp qalady. Sondyqtan ishki naryqta ótpegen et eksportqa jiberiledi, budan qoryqpaý kerek. Kóterme jáne bólshek saýda baǵalaryn, aradaǵy deldaldar jumysyn, túpkilikti baǵaǵa áser etetin faktorlardyń bárin eskergen jón.
− Sýbsıdııanyń qajettiligi qansha degen suraq ta týyndaıdy. Kópshiligi sýbsıdııa qarajatyn «maıshelpek» dep oılaýy múmkin, biraq onsyz eldegi azyq-túlik qaýipsizdigin qorǵaý qıyn ǵoı?
− Mysaly, elimizde sharýalarǵa jylyna 400 mlrd teńge sýbsıdııa beriledi. Biz Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq quramyndamyz jáne ondaǵy múshe elderdiń úkimeti aýyl sharýashylyǵyna 8,5 paıyzǵa deıin kómek kórsetý jóninde ýaǵdalasqan. Reseı men Belarýs sharýalaryna 10-12 paıyzǵa deıin kómektesip, tipti EýrazEQ erejesin buzyp otyr. Al Qazaqstanda bul kórsetkish 5 paıyzdan aspaıdy. Sondyqtan qazir berip jatqan qarajattyń ózi jetkiliksiz deýge bolady.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń deregine sáıkes, elimiz eń aldymen qus eti jáne súzbe-irimshik ónimderi boıynsha ımportqa táýeldi. Sol sebepti 800 myń tonnaǵa deıin sút ımporty kelip jatty. Sony azaıtý úshin soltústik óńirlerde sút-taýarlyq fermalar men qus fabrıkalary ashyldy, sonyń arqasynda kórsetkishter birshama jaqsardy.
Bálkim shaǵyn fermerlerge aqparat pen úgit-nasıhat jetpeı jatqan shyǵar. Qazir sýbsıdııany jergilikti atqarýshy organ úlestiredi. Óńirlerge barǵanymyzda kóptegen fermerler Úkimet pen mınıstrlikterdiń qandaı baǵdarlamasy baryn bilmeıtinin kórdik. ıAǵnı, jergilikti ákimshiliktiń aqparattandyrý jumystary tómen ekenine kózimiz jetti.
Sosyn 400 mlrd teńge sýbsıdııanyń jartysyna jýyǵy qarjy quraldaryna, lızıng pen nesıege jumsalǵan. ıAǵnı, sharýalar bankke baryp, 22 paıyzben nesıe alady, úshjaqty kelisim jasalady, aýyl sharýashylyǵy basqarmasy 6 paıyzyna deıin ótegende, bankter tabys taýyp otyrǵan. Ony sýbsıdııa dep sanaý durys emes. Endi bıyl 29 qarashada Prezıdent tapsyrmasymen sharýalarǵa jeńildetilgen 5 paıyzben nesıe berý bastaldy. Buryndary kóktemgi jumystar úshin sýbsıdııa berý aqpan aıynda bastalsa, bıyl Úkimet sheshimimen qarashadan bastap ótinimder jınala bastady.
− Sońǵy jyldary ekologııalyq taza aýyl sharýashylyǵyna, eksportqa shyǵarylatyn ónimderge, shaǵyn fermerlik sharýashylyqtarǵa basymdyq berildi. Sýbsıdııa tóleýdiń jańa júıesi usaq sharýa qojalyqtaryna qandaı múmkindik beredi?
− Joǵaryda aıtqanymdaı, agrarlyq sektorǵa qoldaý kórsetý barlyq menshik formalary úshin qoljetimdi, esh shekteý qoıylmaǵan. Mysaly, bıyl rekordty kólemde egin jınaldy, fermerler ony satýda qınalmaýy úshin Úkimet belgili bir shekteý engizdi. ıAǵnı, iri sharýashylyqtardan shekteýli kólemde ǵana satyp alyp, qalǵanyn — orta jáne shaǵyn sharýashylyqtardan alady. Mundaı saralap-jikteý buryn qolǵa alynbaǵan edi.
ıAǵnı, shaǵyn fermerler sýbsıdııa alý úshin sapaly tuqym, tyńaıtqysh, gerbıtsıdter alýy kerek. Sonda sapaly tuqym egip, mol ónim alyp, kásibin keńeıter edi. Bul múmkindikterdi tıimdi paıdalanyp jatqan shaǵyn sharýashylyqtar da jeterlik.
Buǵan deıin atap ótken 5 paıyzdyq nesıe de — úlken qoldaý dep esepteımin. Endi bul nesıelerdiń merzimin 16 aıǵa deıin uzartý kerek. Buryn sharýalar kóktemgi egý jumystaryna qarajat tappaı, qaryzǵa batyp, kúzdigúni bıdaıdy arzan baǵaǵa satyp, mol tabys ala almaıtyn. Bıyldan bastap, arzandatylǵan nesıe alyp, egin naýqanyn tas-túıin daıyndyqpen bastaıdy.
Úshinshi aıta keterlik jaıt — usaq, orta sharýalar nesıe alarda kepilge múlik tappaıtyn. Kópshiliginde eski úı men eski tehnıka bolatyn. Endi Úkimet bul nesıelerge 85 paıyzǵa deıin kepildik beredi. ıAǵnı, memleket barynsha qoldaý kórsetýge tyrysyp jatyr.
− Memleketten mıllıondap sýbsıdııa alatyn AÓK nysandaryna baǵa belgileý, jerdi tıimdi ıgerý, tyń tehnologııa tartý, qarjylyq operatsııalaryn tsıfrlyq ashyq júıege kóshirý baǵytynda mindettemeler júkteý kerek dep oılamaısyz ba?
− Durys aıtasyz, «ekijaqty mindettemeler» uǵymy engizilip jatyr. Qarajatty bergen soń, jerdi durys paıdalaný, eńbek ónimdiligin arttyrý, árbir berilgen teńgege 3-5 teńgege artyq ónim shyǵarý sekildi jaýapkershiligi de bolýy kerek.
Memleket basshysy aýyl sharýashylyǵynyń jyldyq jalpy ónim kólemin eki esege arttyrýdy tapsyrdy. Bul da sýbsıdııa talaptaryna engiziledi. Birinshi jyly jalpy ónim kólemi artpasa, taǵy bir jyl ýaqyt beriledi. Al eger eki jyl qatarynan óspese — sýbsıdııa berilmeıdi. Baǵa jóninde sharýalarǵa esh talap qoıa almaımyz. Araǵa deldaldar túskendikten, naǵyz beınettengen, eńbektengen sharýalar ónimin onsyz da arzanǵa berýi múmkin. Áıtse de memlekettik qoldaýdy arttyryp, aýyl sharýashylyǵy ónimderi kóptep shyǵarylsa — baǵa ózdiginen-aq naryqqa sáıkes retteledi. Sol úshin eń basty qoldaýdy sharýalarǵa kórsetý kerek.
− Sýbsıdııa salasyndaǵy ashyqtyqty qalaı qamtamasyz ete alamyz? Agrarlyq salada belsendi bolǵan Almasbek Sadyrbaıdyń ustalýy tosyn jaıt boldy.
− Munyń basty joly — tsıfrlandyrý. Qazir de sýbsıdııa beretin memlekettik aqparattyq júıe jumys isteıdi. Onda bári avtomattandyrylǵan, ótinim berýshiler men kimniń qansha sýbsıdııa alǵany ashyq jazylyp tur. Biraq fermer ótinim toltyrǵanda usynylatyn qujattar men derekter úshin jaýapkershilikti tolyq moıyndaıtynyn jazady. Kooperatıvter ortaq sýbsıdııany bólisýi — óz jaýapkershilikterinde. Kóptegen salada buzýshylyqtar bolýy múmkin, degenmen tsıfrlyq tehnologııalardy jetildirý, salyq organdarymen biriktirý, ıntergatsııa jasaý jumystaryn júrgizý qajet.
− Jerdiń kosmomonıtorıngteý jumysyna kóńilińiz tola ma? Mal sharýashylyǵyndaǵy jaıylym tapshylyǵyn joıý úshin qandaı qosymsha zańnamalyq aktiler engizý kerek?
− Qazaqstannyń aýmaǵy keń-baıtaq, jer bárine jeter edi. Biraq aýyl adamdary óz aýlasynan alysqa barǵysy kelmeıdi. Kez kelgen aýyldan 10-15 shaqyrym uzap shyqsa, jaıylym tabylar edi. Qazir malshy tabý da qıyndap ketti. Aýyl bolyp birigip, bir malshyny saılap, aqysyn ýaqytyly tólese, 8-10 shaqyrymǵa deıin baǵyp ákeler edi.
Ótken jazǵy sessııada jaıylym týraly arnaıy zańdy qaıta qabyldadyq. Jańadan engizgen uǵymdardyń biri — qoǵamdyq jaıylym boldy. Endi máslıhat depýtattary jaıylymdy basqarý josparyn qabyldaýy kerek. Halyq ózi jınalyp, aýyldyń qasynan jaıylymdy belgilep, úı qasynda tólderdi qaldyryp, iri maldy syrtqy jaıylymǵa jiberýi kerek. Munda barlyq sheshimdi jergilikti halyqtyń ózine berdik, endi olar jaıylymdy tıimdi basqarý joldaryn qarastyra alady.
Kosmomonıtorıng boıynsha da suraqtarymyz bar. Óıtkeni aýyl sharýashylyǵynda jıi qoldanylady dep aıtý qıyn. Tehnologııalyq jaı-kúıi, sýrettiń sapasy kóńilden shyǵa bermeıdi. Naqty bir aýmaqqa qandaı daqyl egilgenin naqty kórsete almaıdy. Áıtse de, qazirgi kosmomonıtorıng materıaldary arqyly joldamalar berilip, aýyl sharýashylyǵy mamandary sol jaqqa baryp, naqtylaý jumystaryn júrgizip jatyr. Tolyǵyraq erteńgi Májilis otyrysynda talqylaımyz.
− Mazmundy suhbatyńyz úshin kóp rahmet!