Sý tasqynynan keıingi jaǵdaı, ońtústiktegi qurǵaqshylyq jáne Aral bolashaǵy - Sý resýrstary mınıstrimen suhbat
Jalpy, budan keıin tasqyn sý qaıda jiberiletini, elimizde qandaı sý qoımalary paıda bolatyny, Qazaqstannyń ońtústiginde qurǵaqshylyqtyń aldyn alý josparlaryna qatysty másele kópshilikti mazalap turǵany anyq. Sondyqtan Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstri Nurjan Nurjigitov bul baǵyttaǵy jumystar jaıynda baıandap berdi.
— Nurjan Moldııaruly, 2024-2025 jyldary elimizde neshe sý qoımasy paıda bolady ?
— Memleket basshysynyń tapsyrmasy aıasynda mınıstrlik 2,5 mıllıard tekshe metrge deıin sý jınaı alatyn 20 jańa sý qoımasynyń qurylysy boıynsha jumystardy atqaryp jatyr. Birinshi kezeńde Aqmola, Batys Qazaqstan, Jambyl, Qyzylorda, Túrkistan, Jetisý oblystarynda sý qoımalaryn salý josparlanǵan.
Osyǵan deıin Túrkistan oblysyndaǵy Keńsaı-Qosqorǵan-2 sý qoımasy paıdalanýǵa berildi. Báıdibek aýdanynda Báıdibek ata, Tólebı aýdanynda Qaraqýys sý qoımalarynyń qurylysy bastaldy.
Sonymen qatar, 8 sý qoımasynyń qurylysy boıynsha jobalaý-smetalyq qujattama ázirlenip jatyr. Onyń ishinde Aqmola oblysyndaǵy Esil kontrrettegishi, Almaty oblysyndaǵy Pokatılov sý qoımasy, BQO Jalpaqtal kentindegi Úlken Ózen ózenindegi jáne Seksenbaı aýylyndaǵy Kishi Ózen ózenindegi sý qoımalary, Jambyl oblysyndaǵy Yrǵaıty, Qalǵuty jáne Aqmola sý qoımalary, Qyzylorda oblysyndaǵy Qaraózek kanalyndaǵy sý qoımasy bar. Bıyl 5 nysannyń qurylysyn bastaý josparlanǵan. «Esil» kontrrettegishi qurylysynyń jobalyq qujattamasyn ázirleý aıaqtalýǵa jaqyndady.
Ekinshi kezeńde Aqtóbe, Shyǵys Qazaqstan, Qaraǵandy jáne Túrkistan oblystarynda 10 sý qoımasyn salý josparlanǵan. Aqtóbe oblysynda 4 jańa sý qoımasynyń qurylysy eskerilgen. Shyǵys Qazaqstan oblysynda 3 jańa sý qoımasy salynbaq. Qaraǵandy oblysynda 2 jańa sý qoımasy, Túrkistan oblysynda Boraldaı sý qoımasy salynady.
Jańa sý qoımalary Qazaqstannyń ońtústik óńirlerindegi qurǵaqshylyqpen kúresýge, sharýalardy qajet sý kólemimen qamtamasyz etýge jáne elimizdiń sý boıynsha kórshi elderge táýeldiligin 25 paıyzǵa azaıtýǵa múmkindik beredi. Sonymen qatar, jańa sý qoımalaryn iske qosý sýarmaly jer kólemin 250 myń gektarǵa ulǵaıtyp, 137 myń turǵyny bar 70 aýyldy eldi mekende sý basý qaýpin azaıtady.
Sondaı-aq Qazaqstanda jalpy kólemi 1,9 mlrd tekshe metrdi quraıtyn qoldanystaǵy 15 sý qoımasyn rekonstrýktsııalaý josparlanyp otyr. Bıyl Aqtóbe, Batys Qazaqstan, Jambyl, Qostanaı, Túrkistan oblystary men Astana qalasynda alty nysanda jumys bastalady.
Sý qoımalaryn qaıta qurý 74 myń gektar sýarmaly alqapty sýmen qamtamasyz etýdi jaqsartyp, 70 myń turǵyny bar 64 eldi mekende sý basý qaýpin azaıtady.
— Bıylǵy sý tasqynynan mınıstrlik qandaı qorytyndy shyǵardy? Osy jaǵdaıdyń aldaǵy jyldary qaıtalaný yqtımaldyǵy qandaı ?
— Bıyl Qazaqstan erekshe sý tasqynyna tap boldy. Naqty aǵyn gıdrologııalyq boljamdardan 2-3 ese asyp tústi. Osy sý tasqyny kezeńinde elimizdiń sý qoımalarynan shamamen 36 mıllıard tekshe metr sý jiberildi, bul bir jyl burynǵydan úsh esege jýyq artyq.
Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha jańa Sý kodeksiniń jobasyna ózgeris engizilip jatyr.
Atap aıtqanda, sý tasqyny men qurǵaqshylyqty boljaý, jumysty josparlaý jáne áreket etý sharalarynyń biryńǵaı júıesin engizý týraly jeke taraý daıyndaldy. Sý tasqyny men qurǵaqshylyqtyń aldyn alý boıynsha memlekettik organdardyń negizgi qyzmeti men quzyreti aıqyndaldy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń sý resýrstaryn basqarý júıesin damytýdyń 2024–2030 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasyna da ózgerister engizilip jatyr.
Sonymen qatar, Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligi ár oblystyń ákimdikterimen birlese otyryp, 2030 jylǵa deıin sý qoımalaryn, gıdrotehnıkalyq qurylystardy, ırrıgatsııalyq júıeler men sý qubyrlaryn salý jáne qaıta jańǵyrtýdyń Keshendi josparyn ázirledi. Jospar boıynsha 133 gıdrotehnıkalyq qurylysty, 7700 shaqyrymnan astam sýarý júıesin jáne 1200 shaqyrym sý qubyryn qaıta jańǵyrtý, sondaı-aq 3628 tik drenajdy uńǵymalardy burǵylaý eskerilgen.
Jalpy, bıyl sýdyń mol bolýynyń jaqsy áseri kórindi. Qazir Qazaqstannyń sý qoımalarynda 75 mlrd tekshe metr sý jınaldy. Bul kórsetkish byltyrmen salystyrǵanda 15 mlrd tekshe metrge artyq. Salystyrmaly túrde alsaq, byltyr elimizdegi búkil aýyl sharýashylyǵyna 14 mlrd tekshe metr sý jumsaldy. Al 2023 jyldyń qorytyndysy boıynsha tutas el aýmaǵynda 24,4 mlrd tekshe metr sý paıdalanylady.
Sý qoımalaryndaǵy sýdyń 12 mlrd tekshe metrden astamy tasqyn sýdan jınaldy, bul kólem byltyrmen salystyrǵanda 2,5 esege kóp. El aýmaǵyndaǵy kólderge, shalǵyndy jerlerge 12,4 mlrd tekshe metr tasqyn sý jiberildi.
Sý tasqyny bastalǵannan beri Balqashqa 3,3 mlrd tekshe metr sý, Kaspıı teńizine 6 mlrd tekshe metrge jýyq sý jiberildi.
Astana sý qoımasyn toltyrý elorda turǵyndaryn jyl boıy aýyz sýmen qamtamasyz etedi. Bul sý qoımadaǵy byltyrǵy kólem qalany aýyz sýmen tolyq qamtamasyz etýge múmkindik bermedi.
Qaraǵandy oblysynyń sý qoımalary tolyǵymen toltyryldy. Olarda jınalǵan sý oblys ekonomıkasyna qajet sýdy jyl boıy qamtamasyz etýge múmkindik beredi.
Atap aıtqanda, sý tasqynynyń kúrdeli jaǵdaıy Tobyl-Torǵaı (Qostanaı oblysy), Jaıyq-Kaspıı (Aqtóbe, Atyraý, Batys Qazaqstan oblystary) jáne Esil basseınderinde (Aqmola jáne Soltústik Qazaqstan oblystary) qalyptasty.
Bul aýmaqtardaǵy kúrdeli sý tasqyny jaǵdaıynyń negizgi sebebi – eńisteý jerlerde jeke turǵyn úıler men basqa da qurylystardy salý, ózen arnalarynyń tarylýy, sý jınaý alqabynda qardy ustaý jumystarynyń júrgizilmeýi.
2020–2023 jyldardaǵy sý tasqyny boıynsha keńesterde Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrliginiń (burynǵy Sý resýrstary komıteti) ókilderi kóktem kezinde eldi mekender men ınfraqurylymdy sý basýy ózen arnalarynyń ótkizý qabiletiniń tómendeýine baılanysty bolyp jatqynyn habarlady.
Osyǵan baılanysty jergilikti atqarýshy organdar sý qoımalary túbin tereńdetý, ózen arnalarynyń jaǵalaýyn bekitý jáne eldi mekenderde qorǵanys bógetterin salý jumystaryn jandandyrýy qajet.
— Elimizdiń batysy men soltústigi kóktemde sý tasqynynan zardap shekse, ońtústikte dástúrli túrde jazda tapshylyq bolady. Osyǵan baılanysty Sý mınıstrliginiń qandaı jospary bar ?
- Respýblıkanyń egistik alqaptarynyń negizgi bóligi ońtústik óńirlerde ornalasqandyqtan, mınıstrlik transshekaralyq sýdy bólý máselesi boıynsha kórshiles eldermen belsendi yntymaqtastyqta. Osylaısha, osy sýarý kezeńinde Syrdarııa ózeni boıymen 3,9 mln tekshe metr sý, Ózbekstannan memleketaralyq «Dostyq» kanaly arqyly 922 mln tekshe metr sý, Qyrǵyzstannan Shý men Talas ózenderi boıymen 560 mln tekshe metrden astam sý kelýi kerek.
Qazirgi kezde Qyrǵyzstannyń Sý sharýashylyǵy mınıstrliginiń basshylyǵymen Shý jáne Talas ózenderi arqyly aǵyndy ulǵaıtý jóninde kelisim jasaldy.
Sýarý kezeńi bastalǵannan beri Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligi 20 myńnan astam sharýany úzdiksiz sýmen qamtamasyz etip otyr. Búgingi tańda «Qazsýshar» fılıaldary fermerlerge shamamen 2,8 mlrd tekshe metr sý jiberdi.
Bıyl «Qazsýshar» 790 myń gektardan astam egistik alqapty sýarý úshin 7,6 mıllıard tekshe metr sý jiberýdi josparlap otyr. Onyń 7,3 mıllıardy ońtústik óńirlerge tıesili.
— Ońtústiktegi sýarmaly egistikterdiń máselesin sheshýdiń qandaı joldary bar ?
- 2030 jyldyń sońyna qaraı elimizdegi sýarmaly jerlerdiń jalpy kóleminiń 50 paıyzdan astamyn sý únemdeıtin tehnologııalarmen qamtý jáne jylyna 2,1 tekshe shaqyrymǵa deıin sýdy únemdeýdi bastaý josparlanǵan.
Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligi Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligimen birlese otyryp, sharýalarǵa ylǵal únemdeý júıesin ornatýǵa beriletin sýbsıdııany 50 paıyzdan 80 paıyzǵa deıin arttyrdy. Bul óz kezeginde zamanaýı jabdyqtardy satyp alýǵa, sondaı-aq barlyq qajet ınfraqurylymdy ornatýǵa ketetin shyǵyndardy jabýǵa kómektesedi. Al jańa Sý kodeksinde sýdy únemdeıtin tehnologııalardy engizýge baılanysty sýbsıdııalaý jáne sý tarıfterin tómendetý túrindegi memlekettik qoldaý sharalary qarastyrylǵan. Sondaı-aq tarıfterdi daqyldardyń túrleri men tutynatyn sý kólemine qaraı esepteý usynyldy.
Munymen qosa, Qazaqstan Ózbekstanmen eki elde jumsalǵan sýdyń naqty kólemin esepteýge múmkindik beretin qurylǵylardy ornatýǵa kelisti. Bul rette, Qazaqstan Ózbekstan aýmaǵynda eseptegish quraldaryn ornatsa, ózbek jaǵy osynda ornatady.
Mınıstrlik «Ortalyq Azııa elderi arasyndaǵy sý-energetıkalyq yntymaqtastyq mehanızmin qurý týraly» kelisim jobasyn ázirlep jatyr.
— Kaspıı teńizinde sý deńgeıiniń tómendep jatqany týraly aıtylǵan edi. Bul baǵytta mınıstrlik ne isteıdi ?
— Kaspıı teńiziniń ǵylymı-zertteý ınstıtýty qurylyp jatyr. Instıtýt Kaspıı teńiziniń ekologııalyq problemalaryn, sý deńgeıiniń tómendeýi máselesin, ıtbalyqtar men balyqtardyń jappaı qyrylý sebepterin, Kaspıı ıtbalyǵynyń popýlıatsııasyn, akvatorııa men teńiz jaǵalaýyn saqtaý máselelerin zertteıdi. Taǵy bir baǵyt – Kaspıı mańyndaǵy basqa memleketterdegi áriptestermen tyǵyz qarym-qatynasty qamtamasyz etý.
Instıtýt Kaspıı teńiziniń ekojúıesi týraly obektıvti jáne táýelsiz aqparat beredi. Alynǵan málimetter memlekettik jáne jergilikti atqarýshy organdardyń keshendi sharalar qabyldaýyna negiz bolady. Ǵylymı uıymnyń qurylýy Kaspıı teńizin saqtaý boıynsha halyqaralyq jáne ulttyq mindettemelerdi tolyq oryndaýǵa múmkindik beredi.
Kaspıı teńiziniń deńgeıi jabyq sý qoımasy retinde aıtarlyqtaı uzaq ári maýsymdyq merzimde qubylyp turady. Bul rette, sý tasqyny kezinde Atyraý oblysynyń jaǵalaýyndaǵy Kaspıı teńiziniń deńgeıi ortasha eseppen 119 sm-ge kóterildi. Bıylǵy sáýir-mamyr aılarynda teńiz deńgeıiniń kúrt kóterilýine Jaıyq ózeni arqyly tasqyn sýdyń mol kólemde kelýi áser etti. Sý tasqyny kezinde Kaspıı teńizine 6 mlrd tekshe metrge jýyq sý quıyldy.
— Araldy saqtap qalý múmkindigine toqtalsańyz. Aral máselesin sheshý joldary bar ma ?
— Kúzgi-qysqy kezeńde (2023–2024) Soltústik Aral teńizine 1,3 mlrd tekshe metr sý jiberildi. 2024 jylǵy 15 maýsymdaǵy jaǵdaı boıynsha Soltústik Aral teńiziniń sýy 21,4 mlrd tekshe metrdi qurady, bul kórsetkish byltyrmen salystyrǵanda 1,2 mlrd tekshe metrge artyq.
Jalpy, bıylǵy sýarý kezeńinde (1 sáýir – 1 qazan) teńizge 997 mln tekshe metr sý jiberý josparlanǵan. 2024 jyly Qazaqstan Halyqaralyq Araldy qutqarý qoryna (HAQQ) tóraǵalyq ete bastady. Qor halyqaralyq uıymdarmen ózara is-qımylǵa, sondaı-aq jahandyq alańdarda bul máseleni sheshýge qatysty belsendi jumys istep keledi.
Osylaısha, 2024 jylǵy 22 mamyrda Indonezııada ótken Dúnıejúzilik sý forýmy aıasynda HAQQ Atqarýshy komıteti «Jaqsy bolashaq úshin Aral teńizi basseınindegi transshekaralyq sý yntymaqtastyǵy» taqyrybynda sessııa uıymdastyryldy. Otyrysqa Qazaqstannyń, Tájikstannyń, Túrikmenstannyń, Ózbekstannyń sý sharýashylyǵy vedomstvolarynyń basshylary qatysty.
2024 jylǵy 12 maýsymda HAQQ Atqarýshy komıteti Dúnıejúzilik bankpen birlesip Dýshanbede «Óńirde sýdy paıdalanýdyń joǵary tıimdiligine qol jetkizý» taqyrybynda Ortalyq Azııa elderiniń sý sharýashylyǵy mınıstrleriniń dóńgelek ústel otyrysyn ótkizdi.
Bıyl Dúnıejúzilik bankpen birlesip júzege asyrylyp jatqan Soltústik Araldy saqtaý jobasynyń ekinshi kezeńin bastaýdy josparlap otyrmyz.
Tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemeni ázirleý aıaqtalýǵa jaqyndady. Joba aıasynda teńizdegi sý kólemin 5 mıllıard tekshe metrge arttyrý qarastyrylyp otyr. Nátıjesinde, 1000 km² aýmaqty sý jabady. Bul turǵyda tuzdy jáne shańdy daýyldar eleýli túrde azaıady.
Qazirgi kezde mınıstrlik Ortalyq Azııa elderi úshin sý-energetıkalyq yntymaqtastyq mehanızmi boıynsha usynys ázirleýmen aınalysyp jatyr. Osyny qalyptastyrý kezinde Aral teńizi basseınindegi elderdiń múddeleri eskeriledi, ıaǵnı ekologııalyq, energetıka jáne azyq-túlik, sondaı-aq aımaqtaǵy klımattyq ózgerister qamtylady.
Bul joba ázirlengen kezde Ortalyq Azııa elderine tanystyrylyp, odan ári úkimetaralyq sarapshylar deńgeıinde talqylaý josparlanyp otyr.