Strategııalyq mańyzy bar Kaspııdegi 5 memlekettiń múddesi qandaı
Qazaqstan - Kaspıı aımaǵyndaǵy saýda áleýeti joǵary memleket
Qazaqstan Kaspıı aımaǵynda saýda áleýeti joǵary memleket sanalady. Óńirde munaı óndirý boıynsha Reseıden keıingi ekinshi orynda. Bizdiń elimiz munaı qubyrlary jelisi negizinde resmı Máskeýmen tyǵyz baılanysty. Onyń ishindegi eń irisi – Kaspıı qubyr konsortsıýmy. Qazaqstan munaıynyń 80%-dan astamy negizinen qubyrmen tasymaldanady. «Qara altyndy» eksportqa jóneltý mynadaı magıstraldyq qubyrlar arqyly júrgiziledi: Kaspıı qubyr konsortsıýmy - qazaqstandyq barlyq munaı eksportynyń 70%-dan astamy, «Ózen-Atyraý-Samara» munaı qubyry, «Atasý-Alashankoý» munaı qubyry (Batys Qazaqstan, Aqtóbe jáne Qumkól ken oryndaryndaǵy munaıdy, sondaı-aq tranzıttik Reseı munaıyn Qytaıǵa tasymaldaý úshin), «Qarashyǵanaq-Orynbor» tasymaldaý júıesi.
Bulardan basqa, keıbir jer qoınaýyn paıdalanýshylar munaıdy eksportqa Aqtaý teńiz porty arqyly shyǵarady. Al Quryqtan «qara altyn» az kólemde ǵana jóneltiledi. Munaı tasymaldaý úshin temir jol kóligi de paıdalanylady. Olar myna baǵyttardy qamtıdy: Aqtaý porty arqyly Ázerbaıjanǵa, Iranǵa, Túrkııaǵa jáne basqa da memleketterge, Beıneý shekaralyq stantsııasy arqyly Orta Azııa elderine, Aqsaraı shekaralyq stantsııasy arqyly Eýropaǵa, Dostyq jáne Altynkól shekaralyq stantsııalary arqyly Qytaıǵa, Ozınkı shekara stantsııasy arqyly Eýropaǵa.
Qazaqstan munaı tasymalynyń boljamdy kólemin úlgertý úshin temirjol kóliginiń tehnıkalyq jaı-kúıin, jelilerdiń ótkizý qabiletin, munaıdy quıý jáne tógý pýnktterin damytýy qajet. Bul «Qashaǵan» jobasynyń qatysýshylary úshin ózekti. Bıyl ınfraqurylymdy jetildirý úshin tıisti sheshim qabyldanady dep josparlanyp otyr. Bul týraly joba operatory málimdedi. Olar naýryzda synaq retinde 7 myń tonna munaı partııasyn jiberdi. Ol «Qashaǵannan» Kaspıı arqyly Baký portyna, odan ári Baký-Tbılısı-Djeıhan baǵytyna jóneltildi.
Ázerbaıjan naýryz aıynyń sońynan bastap qazaqstandyq «Teńiz» ken ornynan munaı tasymaldaýdy bastady. Bıyl Baký-Tbılısı-Djeıhan baǵyty boıynsha Qazaqstannan 1,5 mln tonna «qara altyn» tranzıti josparlanyp otyr. Elimizden Baký arqyly munaı tasymaldaý sheshimi byltyr Kaspıı qubyr konsortsıýmynda (KQK) týyndaǵan máselelerge baılanysty qabyldandy. Ótken jyly KQK jumysyndaǵy olqylyqtar kesirinen Qazaqstan «qara altyn» óndirý kólemin tómendetti. Al bul munaı kiristeri memlekettik bıýdjetiniń 30-45% qalyptastyratyn el úshin teris áser etti.
Qazaqstandaǵy munaı ken oryndarynyń kópshiligi Aqtaý portynyń mańaıynda ornalasqan. Atalǵan portta munaı men munaı ónimderin tıeý júzege asyrady. Ol 1,5 mln tonna júk, konteınerler men 10 mln tonna munaı ótkizýge qaýqarly.
Buǵan deıin teńiz arqyly munaı tasymaldaıtyn qazaqstandyq uıym «Qazaqteńizkólikfloty» JShS bolǵan edi. Onyń ıeliginde 305 myń tonna júk tasymaldaýǵa qaýqarly 8 tanker, júk kótergishtigi 3,6 myń tonna bolatyn 5 tirkeme, 8 barja-alań jáne 6,2 myń tonna salmaqqa arnalǵan 2 júk keme bar. Degenmen Baký baǵytynda jóneltiletin munaıdy ázirge Ázerbaıjan tankerleri tasymaldaıdy.
Qazaqstan taıaý jyldary Baký arqyly 6,5 mln tonnaǵa deıin munaı eksporttaýdy josparlaýda. Tipti jylyna 20 mln tonna tasymaldaýǵa múddeli ekeni málim boldy. Alaıda, Ázerbaıjan tarapy jylyna 10 mln tonna munaı qabyldaı alatynyn málim etti.
Reseı aınalasynda órbip jatqan álemdik tendentsııalar byltyr Qazaqstannyń Kaspıı arqyly júk tasymalynyń kólemin 2 ese arttyrýyna sep boldy. Indýstrııa jáne ınfraqurylymdyq damý mınıstrliginen habarlaǵandaı, júkter Transkaspıı halyqaralyq kólik dálizi arqyly jóneltildi. Aqtaý jáne Quryq teńiz porttary arqyly júk jiberý 2022 jyly 2 ese (1,7 mln tonnaǵa deıin), al konteınerlik tasymaldar 34%-ǵa ósti. Negizinen tústi metal, hımııalyq ónimder, dándi daqyldar, halyq tutynatyn taýarlar jáne ózge de zattar tasymaldandy.
Sanktsııa saldarynan Reseıdiń Kaspıı teńizi arqyly taýar tasymaldaý kólemi tómendedi
Qalyptasqan geosaıası jaǵdaı Reseıdiń Kaspııdegi munaı-gaz jobalaryna qolbaılaý bolǵan joq. Degenmen keıbir ken oryndaryn ıgerý merzimi keıinge shegerildi. Ázirge «Lýkoıl» Kaspııdegi «qara altynǵa» qatysty jobalar sany boıynsha (barlaý jáne burǵylaý - HH ǵasyrdyń 90-jyldarynan bastap) kósh bastap tur. Atalǵan kompanııa 11 ken ornyn ashty, onyń altaýy iri bolyp sanalady.
Negizinen, Reseı munaıy óz aýmaǵyndaǵy qubyrlar arqyly tasymaldanady. Alaıda, Eýropa elderi resmı Máskeýdiń «Drýjba» qubyrynan «qara altyndy» satyp alý kólemin azaıtýy múmkin. Byltyr jeltoqsannan bastap halyqaralyq sanktsııalarǵa baılanysty «Lýkoıl» munaıynyń bir bóligin ken oryndarynan tikeleı aıdaý júrgizilmeıdi.
Al bıyl aqpanda «Lýkoıl» qazaqstandyq «QazMunaıGaz» kompanııasymen Kaspıı teńiziniń qazaqstandyq sektorynda ornalasqan «Qalamqas-teńiz, Hazar, Áýezov» ýchaskesinde munaı óndirý týraly kelisimge qol qoıdy. Ol úshin 5-6 mlrd dollardan astam tikeleı ınvestıtsııa baǵyttamaq.
Reseıdiń Kaspııdegi porttarynyń jumysyna keletin bolsaq, byltyr logıstıka buzylyp, Mahachkala, Olıa jáne Astrahan porttarynan Kaspııge tasymaldaý kólemi 2 ese tómendedi.
«Bıyl jańa logıstıkalyq kólik baǵyttary qurylyp, júk tasymaly kólemi artýy múmkin. «Soltústik-Ońtústik» halyqaralyq kólik dálizin odan ári damytý jáne onyń sheńberinde ınfraqurylymdyq jobalardy iske asyrý Kaspıı óńiri men Reseı ekonomıkasynyń ósýine yqpal etedi dep úmittenemiz», - dep atap ótti «Kaspıı teńiziniń AMP» federaldy memlekettik basqarmasynyń ókili Nıkolaı Kovalev.
Reseı tarapy Kaspııdegi jańa kólik-logıstıkalyq baǵyttaryn damytýdan bólek, týrıstik saladaǵy yntymaqtastyqqa den qoıyp otyr. Atap aıtqanda, halyqaralyq jaǵdaıǵa jáne Reseı azamattaryna birqatar shet memleketterdiń vızasyn berýdi toqtatýǵa baılanysty Kaspıı aımaǵyna qyzyǵýshylyq artyp keledi. Sondyqtan teńizde jáne jaǵajaılarda týrıstik marshrýttar qurý josparlanýda.
Jaqynda «Rostýrızm» basshysy Zarına Dogýzova 2024 jyly Kaspııge alǵashqy krýızdik keme jiberilýi yqtımal ekenin jáne bul teńiz basseıninde qajetti qosymsha kólik ınfraqurylymynyń damýyn yntalandyratynyn málim etti.
Túrikmenstanda kómirsýtek shıkizatyn óńdeýge arnalǵan ónerkásiptik obektiler ashylýda
Túrikmenstannyń iri teńiz porty - Túrikmenbashy halyqaralyq porty. Ol jylyna 17 mln tonna júk jóneltýge qaýqarly. Portta parom jáne birneshe júk termınaldary bar. Sonymen birge, ol bir ýaqytta 17 kemege qyzmet kórsete alady. Shaǵyn júk termınalynyń jobalyq qýaty jylyna 3 mln tonna.
Kaspıı kómirsýtekterin ıgerýge toqtalsaq, sátti júzege asyrylyp jatqan jobalardyń biri – «Dragon Oil». Bıyl naýryz aıynyń sońynda «Dragon Oil» ıeligindegi «Lam» jáne «Jdanov» ken oryndary arasynda qosymsha qubyr júrgizý úshin Ázerbaıjannan «Súleıman Vezırov» qubyr tóseýshi kemesi keldi. Sonymen qatar, Túrikmenstanda «Petronas» kompanııasy jumys isteıdi. Buǵan qosa, Ázerbaıjan men Túrikmenstan Kaspıı teńizindegi «Dostlýk» munaı ken ornyndaǵy kómirsýtek resýrstaryn barlaý jáne ıgerý jóninde kelisim jasasý boıynsha kelissózder júrgizip jatyr.
Túrikmenstan 10 jyldan astam ýaqyt boıy Baký-Tbılısı-Djeıhan munaı qubyry arqyly «qara altynnyń» bir bóligin tasymaldap keledi jáne ótken kezeńde tranzıt kólemi 32 mln tonnadan asty. Kóptegen sarapshylar Túrikmenstan men Ázerbaıjan arasyndaǵy ken oryndaryn Kaspıı arqyly ótetin gaz qubyrymen baılanystyrýǵa bolady dep sanaıdy. Biraq is júzinde bul ıdeıa qoldaý tappady. Óıtkeni, resmı Ashhabadtyń gaz eksporty kóbine Qytaıǵa baǵyttalǵan.
Túrikmenstannyń kómirsýtek resýrstary shamamen 71 mlrd tonnadan astam munaı ekvıvalentimen baǵalanady. Onyń 20 mlrd tonnasy «qara altyn», al 50 trln tekshe metrden astamy tabıǵı gaz. Eldiń 2030 jylǵa deıingi damý strategııasyna sáıkes, Qytaıǵa baǵyttalǵan gaz qubyrynyń tórtinshi tarmaǵyn, Túrikmenstan-Aýǵanstan-Pákistan-Úndistan gaz qubyryn salý kózdelgen. Alaıda, bul jobalar qarjylandyrýdaǵy qıyndyqtarǵa baılanysty toqtap tur.
Qazirgi ýaqytta Túrikmenstan tarapy kómirsýtek shıkizatyn óńdeýge arnalǵan ónerkásiptik nysandardy qurýǵa kóp kóńil bólip jatyr. Bul rettegi jumystardyń kórinisi retinde Gınnestiń rekordtar kitabyna engen álemdegi alǵashqy tabıǵı gazdan benzın óndiretin Ahal velaıatyndaǵy zaýytty atap ótýge bolady. Sondaı-aq, taıaýda Túrikmenstan óńirlerinde jańa gaz-hımııa keshenderin salý josparlanýda.
Kaspııdegi eń iri saýda floty – Ázerbaıjanda
Ázerbaıjanda Kaspııdegi eń iri saýda floty bar. Onda 53-ten astam keme qyzmet kórsetedi, suranys boıynsha jalǵa beriledi. Baký teńiz portynyń ótkizý qabileti jylyna 15 mln tonna. Aldaǵy 3-5 jylda onyń qýattylyǵy 25 mln tonnaǵa deıin ulǵaıady.
Búginde «Hydrotrans Engineering Mühəndislik Mərkəzi» JShQ aýmaǵynda astyq termınalyn salý boıynsha jobalaý-smetalyq qujattamasy ázirlendi. Endi munda munaı qabyldaýdan bólek, bıdaı tranzıtin jolǵa qoıý josparlanǵan.
Osy oraıda, Ázerbaıjannyń Reseı jáne Iranmen «Soltústik-Ońtústik» halyqaralyq kólik dálizin damytý jónindegi kelissózderi qaıta bastalady.
Munaı-gaz operatsııalaryna keletin bolsaq, Ázerbaıjan Túrikmenstan men Qazaqstannyń munaı tranzıti úshin 2024 jyly Baký-Tbılısı-Djeıhan baǵytynda munaı qubyrynyń ótkizý qabiletin arttyrýdy josparlap otyr (qazir táýligine 1,2 mln barrel).
Kaspııdi ıgerý Ázerbaıjan úshin árqashan mańyzdy. Osy rette bul el bıyl «Absheron» ken ornynan alǵash ret gaz óndirý isin bastaıdy. «Shah-Denız» negizgi ken ornynda gaz alý kólemi barlyq qýatta (jylyna 26 mlrd tekshe metr) jumys istemek. Azerı-Chırag-Gúneshlı blogynda jáne basqa da alańdarda zertteý jumystaryn júrgizedi. Degenmen, birqatar qarjylyq jáne logıstıkalyq máselelerge baılanysty «Ortalyq Shyǵys Azerı» ornynan munaı óndirý jumystary birshama keshiktirildi.
Ázerbaıjannyń Ekonomıka mınıstri Mıkaıl Djabbarov Kaspıı mańy memleketteriniń klasterler qurýda, atap aıtqanda keme jasaýdaǵy yntymaqtastyǵyn damytý qajet dep sanaıdy.
«Bakýde zamanaýı keme jasaý zaýyty jumys istep tur. Kaspııdegi ósip kele jatqan tranzıttik áleýet jańa kemelerdi qajet etedi. Júk aǵynynyń, kólik aınalymynyń ulǵaıýy kólik dálizderiniń odan ári keńeıýine oń áser etetin bolady. Birlesken jobalardy iske asyrý úshin barlyq negiz bar dep oılaımyn», - dep atap ótti M.Djabbarov byltyr Máskeýdegi kezdesýde.
Iran júkterdi «Soltústik-Ońtústik» halyqaralyq dálizi arqyly tasymaldaýǵa múddeli
Qazir halyqaralyq sanktsııalarǵa baılanysty álsiregen Iran túrli maqsattaǵy júkterdi Kaspııdegi «Soltústik-Ońtústik» halyqaralyq dálizi arqyly tasymaldaýǵa da múddeli. Bıyl naýryz aıynda Irannyń Syrtqy ister mınıstri Hosseın Amır Abdollahııanmen kezdesý kezinde Iran aýmaǵynda Reseıden eksporttalatyn astyq úshin kólik haby qurylatyny aıtyldy.
«Soltústik-Ońtústik» kólik dálizi bar. Reseıden keletin taýar - bul negizinen astyq. Reseı men Irannyń Bender-Abbas nemese Bender-Homeını portynda aımaqtaǵy eń iri astyq haby qurylýy múmkin», - dedi Reseı Memlekettik Dýmasynyń ókili Leonıd Slýtskıı.
Bul ıdeıa amerıkalyq «Cargill» kompanııasynyń Reseı astyǵynan bas tartýyna baılanysty týyndaǵan. Al, álemdegi jetekshi astyq treıderi sanalatyn «Viterra» Reseı naryǵynan ketýi múmkin ekenin málimdedi.
Irannyń Kaspııde halyqaralyq jáne respýblıkalyq mańyzy bar ondaǵan porttary bar. Degenmen, teńiz tasymaly kóbine Enselı, Noýshehr, Amırabad (Hazar), Astara jáne Neka arqyly júrgiziledi.
Kaspııdegi Iran porttaryna Reseıden bólek, Qazaqstan men Túrikmenstan da qyzyǵýshylyq tanytyp otyr. Olar byltyrdan bastap Iran basshylyǵymen kelissózder júrgizip jatyr. Biraq ázirge aıtarlyqtaı nátıje joq.
Irannyń Kaspııdegi munaı-gaz operatsııalaryna toqtalsaq, Iran áli kúnge deıin sý aıdynynyń quqyqtyq mártebesi týraly Konventsııany ratıfıkatsııalaǵan joq jáne teńizdegi kómirsýtekterdi barlaýǵa kóp kóńil bólmeıdi. Ol memlekettiń nazary Parsy shyǵanaǵyna jáne eldiń basqa aımaqtaryna túsip otyr. Sebebi ondaǵy munaı men gaz qory Kaspııdiń Iran basseınimen salystyrǵanda áldeqaıda kóp.
Qalaı bolǵanda da, Kaspııde jańa kóliktik-logıstıkalyq obektilerdi qurý aýqymdy ınvestıtsııany talap etedi. Oǵan qosa, bul jumystar teńizge shyǵatyn 5 eldiń árqaısysynyń ulttyq múddesine de baılanysty.