Stalınızm úshin tarıhı jaýapkershilikke qazirgi Reseıdiń qatysy joq - M.V.Lomonosov atyndaǵy MMÝ ǵalymy A. Vlasov
memleketterdiń ortaq tarıhtary ózinshe túsindirile bastady. Tarıhty saıasattyń quralyna aınaldyryp, jekelegen elder 1917-1937 jyldar aralyǵyndaǵy 20 jyldyq qyzyl qyrǵyn jáne odan keıingi Keńes halyqtarynyń basyna tógilgen zulmattar úshin aıyptylar izdeldi. Bunyń bári postkeńestik keńistiktegi ózara suhbattyń azdyǵy bolsa kerek. Osy másele Astanadaǵy TMD elderi tarıhshylarynyń halyqaralyq forýmy aıasynda, «Postkeńestik keńistiktegi tarıh ǵylymy: ózara is-qımyl ahýaly jáne bolashaǵy» atty dóńgelek ústel otyrysynda kóterildi. Úsh kúndik halyqaralyq joba TMD jáne AQSh, Frantsııa, Germanııa elderiniń 300-den astam tarıhshy ǵalymdardyń basyn qosyp otyr. Reseıdiń M. V. Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıteti Keńestik dáýirden keıingi keńistikti zertteý jónindegi aqparattyq-saraptamalyq ortalyǵynyń bas dırektory Alekseı Vlasov «QazAqparat» agenttigine bergen suhbatynda atalǵan taqyryp boıynsha óz oılaryn ortaǵa saldy.
- Tarıhshylardyń basyn qosatyn osyndaı forýmdardyń mańyzdylyǵy nede?
- Tarıh bul ǵylym ǵana emes, ıdeologııanyń quramdas bóligi. Ideologııa memleketter arasyndaǵy qarym-qatynastarǵa júıeli túrde yqpal etetin faktor. Sol sebepti tarıhı daýlar gazet betterinde jarııalanǵan maqalalarmen nemese saıasatkerlerdiń málimdemelerine ulaspas úshin suhbat alańynyń qajettiligi týyndaýda. Bundaı kıkiljińder kásibı mamandarmen - tarıhshylarmen sheshilýi tıis. Mine, osy mańyzdy bolyp tabylady. ıAǵnı jaǵymsyz energııany tysqa shyǵarmaı, ony kásibı, pikirtalastyq baǵytqa qaraı baǵyttap otyratyn jol osy. Pikirtalastar qalyń jurttyń ortasyna tastalǵansha, bir dóńgelek ústel basynda, bir shańyraq astynda otyryp, kásibı talqylaýǵa salynsyn. Qyrǵyzstannyń ońtústigindegi jaǵdaı, qyrǵyzdar men ózbekter arasyndaǵy túsiniksizdikterdiń oryn alýy óte ókinishti. Bizdiń maqsatymyz - halyqtardy bir-birine aıdap salý áreketterin boldyrmaý.
19 ǵasyrda batystyqtar men Reseı tarıhshylarynyń ustanymdary bir-birine kelmeı qalǵanda, olar «tarıhty burmaladyń» dep, «jalǵan ańyz jazdyń» dep birine-biri qarsy sóz aıtyp, bet jyrtysqan emes. Ol kezde táýir-aq ǵylymı dıskýssııa boldy. Ǵylymdy ańyzǵa aınaldyratyn tarıhshylar emes - saıasatkerler. Saıasatkerler tekserilmegen tarıhı oqıǵalardy paıdalana otyryp, ańyz qurap, ony tarıh shyndyǵynyń biri retinde kórsetýge árekettengen kezde ańyz týady.
- Osynda alys shetelden tarıhshylar shaqyryldy. Máselen, AQSh, Frantsııa ǵalymdaryn aıtamyz. Áńgime aýanyn amerıkalyq ǵalymdarǵa nege burdyq... Tarıhshylar «batystyq ǵalymdar tarıhı oqıǵalardy ózderiniń múddesi úshin burmalaýǵa beıim turady», dep aıyptaıdy.
- Dúnıe jahandaný úderisinde. Postkeńestik tarıhty talqylaýdy tek qana TMD elderiniń tarıhshylarymen shekteý múmkin emes. Qytaıda, AQSh-ta, Eýropalyq Odaq memleketterinde Qazaqstannyń, Reseıdiń tarıhyn zertteýge qyzyǵýshylyq tanytady. Olardy pikirtalas aımaǵynan yǵystyryp ustaý bizdiń tarapymyzdan durys bolmaıdy. Kerisinshe batystaǵy áriptesterimiz qandaı pikirmen, qandaı baıandamamen keldi - osy qyzyqtyrady bizderdi. Qarap otyrsaq, Astanada talqyǵa salynyp jatqan taqyryptar batys ǵylymynda saıasılanyp ketkendigi kózge kórinip tur. Bundaı jaǵdaı alańdatady. Qaısybir ǵalymdar Qazaqstanǵa, Reseıge kelip alyp, tarıhty qalaı qorǵaý qajettigin úıretip ketýi de yqtımal ǵoı. Bul adamnyń qaıdan ekendigine de baılanysty emes, al onyń ǵylymı adaldyǵyna baılanysty bolmaq. Degenmen álgindeı oqıǵalar bolyp otyrady, men sizben kelisemin.
Ortalyq Azııa boıynsha mamandanǵan myqty sarapshy Marta Olkottpen tyǵyz qarym-qatynastamyn. Ol kisimen kóp áńgimelestim. Meniń baıqaǵanym, onyń kózqarastary da evolıýtsııany bastan keshirgen. Eger 90-shy jyldardyń sońynda ol Qazaqstan týraly, onyń bıligi men ulttyq elıtasyn qatty synaǵan bolsa, endi Marta Olkotty qazir oqysańyzdar, onyń Qazaqstanǵa degen kózqarasynyń ózgergenin kóremiz. Ǵalym memlekettiń damýyn, evolıýtsııasyn sezine alsa, ony ózderiniń eńbekterine obektıvti túrde túsire alsa quba qup. Álemniń ózgeristerimen jáne úderisterimen qatar júrip, kózqarastaryńdy ózgerte bilý, sonymen qatar seniń pikirleriń jalǵyz ǵana shyndyq emes ekendigin túısiný asa mańyzdy.
- Reseı Federatsııasynda tarıhty burmalaý máselesi qalaı sheshimin taýyp keledi?
- Bizdiń elde Tarıhty burmalaýǵa qarsy komıssııa qurylǵany belgili. Biraq bul komıssııa daýlytaqyryptarǵa den qoıady. Esińizde bolar, Reseı men Ýkraına arasynda asharshylyq qyrǵynyna baılanysty tarıhı qaqtyǵystar oryn alǵandyǵy. Komıssııanyń negizgi mıssııasy osy syndy tarıh oqıǵalarynyń durys berilýin, durys ınterpretatsııalanýyn qadaǵalaý. Ásirese kórshi baýyrlas elderdiń arasynda daý otynyń tutanýy qısyndy emes.
Degenmen men sondaı komıssııalardyń qyzmetine úlken saqtyqpen qaraımyn. Nege? Mysaly, Qazaqstan úshin tanymal bir tulǵany alyp qaraıyq. Máselen, Aqsaq Temirdi mysalǵa keltirsek. Qaısybir elderde ol fıgýraǵa jaǵymsyz, zildi synı kózqaraspen qarap, qıratýshy retinde qabyldaıdy. Basqa memleketter ony uly qolbasshy, kemeńger, orta ǵasyrdyń bahadúri dep atap, oǵan eskertkishter ornatady. Elestetip kórińizshi, mysaly osy memleketterdiń birinde Aqsaq Temirdiń atyn synap, ony minegen adamdardy jazalaıtyn zań engizilse ne bolady? Aqsaq Temir beınesiniń álemdik tarıhta burmalanýyna qarsy komıssııa qurylsa she? Bul qadamdar, sizdiń oıyńyzsha, óz áreketin aqtaıdy ma? Komıssııanyń, memlekettiń tarıhqa aralasýy asa qaýipti is. Reseı bul qadamǵa barýǵa májbúr boldy. Sebebi Eýropalyq keńestiń parlamenttik assambleıasy (EKPA) stalınızmdi aıyptaıtyn jáne Ýkraınanyń burynǵy Prezıdenti Vıktor ıÝşenkonyń ashtyqqa qatysty oıyn janama túrde qoldaıtyn qarar qabyldaǵan bolatyn. Degenmen qandaı jaǵdaı bolmasyn osy ispettes komıssııalardy jaqtaıtyndarynyń qatarynda emespin.
- Desek te atalmysh komıssııaǵa saıasatkerler ǵana emes, tarıhshylar, sarapshylar múshelik etetin bolsa kerek?
- Iá, onda tarıhshylar da, sarapshylar da bar. Olardyń ózderi komıssııanyń qyzmeti tek ǵylymı prıntsıpterdiń negizinde qurylsyn dep talap qoıýda. Tarıh ol eń bastysy ǵylym ekendigin esten shyǵarmaýymyz kerek. Mysaly, Katyn ormanynda polıak jaýyngerlerin KSRO-nyń Іshki ister halyq komıssarıaty (NKVD) organdarynyń qyzmetkerleri aıaýsyz atyp tastaǵandyǵy týraly jazatyn tarıhshylar bar. Kerisinshe, pikirge qarsy shyǵyp, bul nemisterdiń jalǵan aqparaty dep senetinderi de bar. Basqasha pikir ustanatyn tarıhshylardy alastatýymyz qajet pe?! «Tarıhshyǵa tarıhshy araz» degen bar ǵoı. Tarıh tarıhshylarǵa qaldyraıyq.
- Saıasat jeke, tarıh jeke bolýy qajet dep aıtqyńyz kelip tur ǵoı?
- Árıne. Biraq men qazirgi zamanda saıasat jeke, tarıh jeke qaǵıdasynyń saqtalýy tipten múmkin emes ekendigin túsinemin. Biraq men bul pikirdi árdaıym qostap ótem. Tarıhpen ǵylym retinde aınalysý úshin ústindegilerdiń tóbeden siltep, túrtpektep otyrýyna múldem jol bermeý qajet. Shynaıy, ádil tarıhshy ústiden qysym kórmeıtin tarıhshy. Ǵalym Sergeı Mıhaılovıch Solovevke óz zamanynda ІІ Aleksandr patshanyń keńsesinen telefon shalyp, II Ekaterınanyń beınesin durys ashpadyń dep otyrǵan bolsa, qandaı tarıh jazylar edi?! Elestetý óte qıyn. Ǵalym tarıhı boljamdar men taldaýlar jasaýǵa quqyly. Biraq bul taldaý tarıhty qasaqana burmalaýdyń bir áreketi bolmasyn. Bunyń bári tarıhshynyń jáne onyń jumys jasap jatqan ortasynyń jeke arynda qalady.
- Tarıhty burmalaýdyń eń óreskel oqıǵalaryn aıtyp bere alasyz ba?
- Ýkraınanyń burynǵy basshylyǵynyń asharshylyqqa qatysty málimdemeleri - tarıhty óz múddeńe saı ózgertýdiń eń óreskel oqıǵasy. Ashtyq bul sotsıotsıd áreketi. Sotsıotsıd degenimiz - ult erekshelikterine múldem qatysy joq, belgili bir áleýmettik tap ókilderiniń joıylýy. Ýkraınanyń burynǵy basshylyǵy buny genotsıd áreketi dep baǵalady. Asharshylyq zulmatyna sol kezde ýkraındyqtardyń kóp bóligi ushyrady degen ýáj aıtýda. Osy tusta men Volga boıy, Kıevtegi áriptesterimen kezdesýde árdaıym Qazaqstandy úlgi etemin. Goloşekınniń ujymdastyrý saıasaty kezinde Qazaqstannyń jaǵdaıy da erekshe múshkil boldy. Ashtyqtan qyrylǵandar men Qytaıǵa qonystanyp ketkenderdiń halyqpen shaqqandaǵy úlesi Ýkraınanyń úles salmaǵynan áldeqaıda asyp túsedi. Sol asharshylyqta qazaqtardyń deni qaza boldy. Orystar men ýkraındyqtardyń ashtan ólgenderinen asyp túsedi. Biraq men qazaq kitaptaryn oqı otyryp, ol jerden KSRO Úkimetiniń jasaǵan saıasaty úshin Reseı Federatsııasyn aıyptaǵan birde bir sóz kórgen joqpyn. Ol stalındik rejımniń ústem qurǵan kezi bolatyn. «Stalındik mashınanyń» quǵyn-súrgindik áreketteri Reseı jerinde de, Ýkraına jerinde de, Ortalyq Azııa memleketterinde de birdeı oryn alyp jatty. Sondyqtan bizdiń Prezıdent Dmıtrıı Medvedev stalınızmdi aıyptaı otyryp, qatty-qatty syndar aıtty. Degenmen keshirim suraý bolǵan joq. Tarıhı jaýapkershilikti jalǵyz Reseı ǵana óz moınyna alýy kerek pa?!
- Angela Merkeldiń Máskeýdegi paradqa qatysýyn, kóptegen saıasattanýshylar Reseı aldynda jarııa túrde keshirim suraý aktisi dep baǵalady. Este bolsa, Angela Merkel hanym Germanııa demokratııalyq respýblıkasynda týǵan. Sizdiń bul máselege qatysty oıyńyz qandaı?
- Men jaqynda Tájikstan elinde boldym. Ol jaqta asa tanymal soǵys ardageriniń kitaby jaryq kórgen bolatyn. Onyń úıiniń aýlasynda Stalınniń mármár músini áli kúnge deıin tur. Men ol kisimen áńgimelese otyryp, onyń Stalınge degen kózqarasynyń ózgermeıtinine kóz jetkizdim. El Prezıdenti Imomalı Rahmon bul oqıǵaǵa eshqandaı qarsylyq aıtyp nemese tyıym salýǵa belsengen emes. Ardager-jazýshy soǵysqa «Otan úshin, Stalın úshin» barǵanyn nyq senedi. Onyń bul senimin eshkim tartyp ala almas. Tarıh, adamdardyń belgili bir ıdealdarǵa senimi jáne memlekettik saıasat ustanymdary degen bar. Qoǵamnyń ártúrli pikirlerimen sanasý qajet. Biraq olardyń ishinde bireýine búırek buryp, aıtqandarynyń jeteginde kete barý durys emes.
- Reseı Federatsııasynyń osy máselege qatysty ustanymdary qandaı?
- Stalındik rejımdi Reseı Prezıdenti D. Medvedev qatty synǵa aldy. Degenmen saıası baıyptardyń sebepterine baılanysty, sol tarıhı oqıǵalar úshin keshirim suraý eshqashan bolmaıdy. Erteń onyń saıası saldarlary shyǵady. Basqa memleketter bul bizdiń táýbege kelýimiz dep qana qabyldamaıdy. Kezinde nemisterdiń bastan keshirgenindeı, Reseıdiń ústinen talap-aryzdar túsedi. EKPA-nyń kezekti qararlary jarııalanyp, bári osy argýmentke silteme jasaıdy. Sosyn tarıhta bolǵan saıası qylmys úshin búgingi Reseı jaýap berýine týra kelmek. Bul adamnyń qısyndy oıyn qorlyq etý. Men bul oıymdy jekelegen adamdarǵa, memleketterge telip aıtyp otyrǵanym joq.
- TMD elderi tarıhshylarynyń osynaý forýmy qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alýǵa arnalǵan. Nege dál osy taqyryp tańdaldy?
- Taqyryp tańdaýda pikirtalastar kóp boldy. Forým taqyrybynyń ataýyna qatysty emes, ǵylymı baǵyttyń tańdalýyna qatysty. Degenmen Qazaqstan halyqtarynyń assambleıasy óz ustanymynda turdy, jáne onyń dáıekteri qabyldandy.
Birer kúnder buryn Qazaqstan Prezıdenti qýǵyn-súrgin qurbandarynyń urpaqtarymen kezdesti bilem. Ol kezdesýde N. Nazarbaevqa bizdiń qozǵap otyrǵan taqyrybymyz týraly suraq qoıylypty. «Ótken býynmen jasalǵan áreketterdi, búgingi urpaq qalaı qabyldaýy tıis?!» degen syndy. Sóz joq, Qazaqstannyń búgingi jasap otyrǵan saıasaty barlyǵymyzdyń atynan jasalǵan keshirim deýge bolady. Árıne bunda Nursultan Nazarbaevtiń da, qazaqtardyń da eshqandaı qatysy joq. Biraq Nursultan Nazarbaev tarıhı jadqa degen kózqarasy asa baıypty, tolymdy. Sebebi ol osynyń bárin ómirde kórip, óziniń ózegi arqyly ótkizip bilgen jan. Qazaqtar jer aýdarylǵandarmen qoıan-qoltyq ómir súrdi. Nemistermen, sheshendermen, ıngýshtarmen kóp aralasty. Sondyqtan onyń jastaıynan qalyptasqan ustanymdary jadynda qatty saqtalǵany sonshalyq, ol eldegi halyqtardyń problemalaryn bóle-jaryp qarastyrmaıdy. Qazaqstanda olardyń máselesi ár ýaqyttarda joǵary memlekettik deńgeıde kóterilýi Qazaqstan basshysynyń eńbegi bolsa kerek. Barlyq postkeńestik elderde Qazaqstanda jer aýdarylǵandar taqyrybynyń shynaıy kórsetilýi jóninde úlgi retinde aıtylady.