Sot júıesin qandaı ózgerister kútip tur
Elbasy sot júıesin odan ári jańǵyrtý týrasynda aıta kele: «Sońǵy jyldary kóp jumys atqaryldy, degenmen, basty mindet - sottarǵa degen senimniń joǵary deńgeıin qamtamasyz etý sheshimin tappaı otyr. Sonymen qatar, quqyq ústemdigi - bizdiń reformalarymyzdyń tabysty bolýynyń negizgi faktory» degen bolatyn. Reforma týraly buǵan deıin de aıtylyp, atqarylyp keldi. Endigi kezek ne? Jurtty sot reformasynda qandaı jańalyq kútedi? Jaqynda Prezıdent osy salanyń atqaminerlerin Aqordada taǵy jınap, sot júıesin jańǵyrtý jónindegi jumys tobynyń esebin tyńdady. Osyǵan baılanysty QazAqparat tilshisi otandyq sot júıesiniń negizgi máselelerin saraptap shyqqan bolatyn.
Jumys tobynyń otyrysyna buqaralyq aqparat quraldary qatysqan joq. Degenmen, resmı aqparatqa qaraǵanda, jıynda top músheleriniń baıandamalary tyńdaldy. Olardyń ishinde QR Joǵarǵy sot tóraǵasy Jaqyp Asanov ta bar. Ótken aıda Astanada bolǵan bir halyqaralyq semınarda Bas sýdıa otandyq sot júıesin reformalaýǵa qatysty óz kózqarasyn jarııalaǵan bolatyn. Sóz joq, Aqordada bolǵan otyrysta Jaqyp Qajymanuly óz ustanymyn tikeleı Prezıdentke de jetkizdi. Endeshe Joǵarǵy sot tóraǵasy ustanymdaryna taǵy bir kóz júgirtsek.
Joǵarǵy sot tóraǵasynyń oıynsha, búginde bıznesti basqarý tehnologııalaryn memlekettik organdarǵa engizý kerek. Sóıtip, jumystyń tıimdiligin arttyrýǵa bolady. Al jumystyń tıimdiligin arttyrý qupııasy nede? Tabys psıhologııasynyń sarapshysy Braıan Treısıdiń saýalnamasyna sáıkes, ol qupııanyń syry mynada: kez kelgen jumysta naqty ári nátıjeli sharalarǵa basymdyq berý kerek. «1996 jyly tanymal Stıv Djobs «Apple» kompanııasyna qaıtyp kelgende, eń aldymen, qajetsiz ónimderdiń 70 protsentin qysqartyp tastady. Sóıtip, qalǵan 30 protsentke kúsh saldy. Sonyń nátıjesinde brendke aınalǵan ónimder shyqty. Sol kezde Stıv Djobstyń óz ujymyna aıtqan bir sózi bar, «Sizder daryndy mamansyzdar, bos nársege ýaqyt ketirýdiń qajeti joq!». Osydan keıin ol 4-aq ónimdi qaldyryp, sonyń negizinde jahandyq kompanııany quryp aldy», - deıdi Jaqyp Asanov.
Endeshe qazaqstandyq sot júıesin de týra solaı qajetsiz nárseden tazartý qajet eken. Sarapshylar sýdıalarǵa tek daý-damaılary bar isterdi ǵana qaldyrý kerek dep sanaıdy. Áıtpese, búginde barlyq materıaldardyń 70 protsentinde daý-damaı joq, ıaǵnı jaýapqa tartylatyndar aryz berýshilerdiń shaǵymyna qarsylyq bildirmeıdi. Máselen, turǵyn úı kommýnaldyq qaryzdardy óndirýge qatysty eshqandaı daý-damaı týyndamaıdy. Sebebi qaryz bolyp qalǵan adam óz kinásin biledi ári moıyndaıdy. Ondaı isterdiń sheshimi anyq. Al oǵan sýdıalardyń biraz ýaqyty da, kúsh-jigeri de ketedi. Jalpy sýdıalardyń kúndik jumys júktemesi qandaı? Bir mysal keltirsek, Astana qalasy Saryarqa aýdandyq sotynda árbir sýdıa kúnine tórt isti qaraıdy. Árbir is boıynsha otyrys ótkizý kerek. Oǵan qosa, keńesý bólmesinde otyryp, tórt sheshimdi jazyp shyǵýy qajet. Biraq jumys onymen bitpeıdi. Bir kúnde sot oryndaýshylarynyń 150 sanktsııasyn rásimdep berý kerek. Ony keıinge qaldyrýǵa bolmaıdy. Sebebi sanktsııalar birden berilýi shart. Statıstıkaǵa sáıkes, eki jylda sot materıaldarynyń sany 3,8 mln-ǵa jetti. Oǵan qosa, bir jylda beriletin 2 mln-nan astam sanktsııa taǵy bar. Bunyń barlyǵy 2100 sýdıanyń moıyna túsedi. Ondaı qarbalasta jumystyń sapasy bola ma? Árıne, bolmaıdy.
Joǵarǵy sot tóraǵasy sýdıalardy artyq jumystan bosatý qajet dep sanaıdy. Daý-damaılary joq isterdi qysqartýdan bólek sanktsııalardyń sanyn da azaıtqan jón. Máselen, bank esepshottaryna qatysty sanktsııalardy prokýratýra bere alady. Sondaı-aq, barlyq qylmystyq ister sotqa tek prokýratýra organdary arqyly ǵana túsýi tıis. Quziretti memlekettik organdar Joǵarǵy sottyń bastamasyn qoldap otyr. Osynyń arqasynda sýdıalardyń qazirgi júktemesin aıtarlyqtaı azaıtýǵa bolady.
QR Joǵarǵy soty memlekettik organdarǵa qatysty isterdi qaraýdyń jańa ádis-tásilderin de ázirlep qoıdy. Sonyń barlyǵy jańa zań jobasyna endi. Jaqyp Qajymanulynyń sózine qaraǵanda, damyǵan memleketterde memlekettik organnyń ústinen shaǵym tússe, sýdıa aryz berýshi azamatqa ashyq kómektesedi. Sóıtip, ádiletke jetýge tyrysady. Al jaýapqa tartylǵan memlekettik organ óziniń ustanymyn qorǵap shyǵýy tıis. «Bizde olaı emes. Sýdıa aryz berýshige ashyq kómektese almaıdy. Sonda qarapaıym adam tutas bir memlekettik organmen tartysýǵa májbúr. Sosyn shetelde memlekettik organ sot sheshimin oryndamasa, sýdıa ol vedomstvonyń basshysyna aıyppul salady. Ondaı zańdar TMD-nyń barlyq elderinde bar. Biraq Qazaqstanda joq», - deıdi Jaqyp Asanov.
Ázerbaıjan men Armenııada ondaı zań qabyldanǵannan keıin memlekettik organdardyń ústinen túsken aryz-shaǵymdar kúrt ósipti. Alaıda bir-eki jylda atalǵan kórsetkish tómendegen. Degenmen, sonyń nátıjesinde memlekettik organdar óz ustanymyn ózgertip, ishki tártibi kúsheıdi. Al, eń bastysy, xalyqqa qyzmet kórsetý sapasy jaqsardy. Qazaqstan da osy ispetti zań jobasyn ázirlep qoıǵan eken. Qazirgi kezde joba quziretti memlekettik organdardyń qaraýyna jiberilgen. Negizi, atalǵan qujat qabyldansa, memlekettik organdardyń bıznesmenderge negizsiz aıyppul salý praktıkasyn toqtatýǵa bolady deıdi sarapshylar. Áıtpese, búginde jergilikti memlekettik organdar kásipkerlerdi «tártipke salamyz» dep sottyń barlyq ınstantsııalarynan ótýge tyrysady. Oǵan sottyń biraz ýaqyty, al bıznesmenderdiń biraz shyǵyndary ketedi. Ol ýaqyttyń ishinde bankrot bolatyndar da az emes. Bir qyzyǵy, ortalyq memlekettik organdar ózderine qarasty vedomstvolardyń «daý-damaılary» jaıynda bilmeı jatady. Bir rette mınıstrlik aımaqtyq organnyń shaǵymy negizsiz ekenin estip, arnaıy qaýlymen ol qujattyń kúshin joıa saldy. Biraq osy yryń-jyryńǵa bir jyl ketti. Osy ýaqyttyń ishinde sýdıalar biraz kúsh-jigerin jumsady, jeke menshik kompanııa da júnjip ketti. Endi osynyń bárin tyıý úshin, memorgan basshylaryna aıyppul salynsa, osy saladaǵy jaǵdaı kúrt ózgerýi tıis degendi alǵa tartyp otyrmamandar. Alaıda memlekettik organdar jańa zańdy qybyldaýǵa asyqpaıtyn tárizdi...
Sot júıesiniń taǵy bir kemshin tusy - sýdıanyń istiń mán-jaıyn óz betimen anyqtaı almaýy. Azamattyq protsessýaldy kodekske sáıkes, sýdıa tek taraptardyń usynǵan materıaly aıasynda ǵana jumys isteýge mindetti. Osy shekteýden shyǵýǵa ruqsat joq. Bir nárse jetispeı jatsa, sýdıa ony talap ete almaıdy. Sodan «Nege sýdıa máseleniń mánisine jetpeıdi?», «Nege isti jan-jaqty qaramaıdy?» degen halyqtyń narazylyǵy týyndap jatady. Sosyn sotta bir tarap aryzda óz talabyn durys kórsetpese, sýdıa oǵan keńes bere almaıdy. «Ondaı mysaldar kóp. Sýdıa talaptyń, ıa bolmasa, ótinishtiń durys jazylmaǵanyn kóre tura, óz aqyl-keńesin bere almaıdy. Sebebi artynan ony bireýge jaqtasty dep, aıyptap shyǵýy múmkin. Sot tóreligi ádil bolsyn desek, sýdıaǵa máseleniń mánisin zerdeleýge ruqsat berý kerek. Óıtkeni daý-damaıdyń mán-jaıyn bilmeseń, ádil sheshimdi shyǵarý qıyn. Sýdıaǵa protsessýaldyq belsendilik quziretin bergen jón», - dep atap kórsetken bolatyn Jaqyp Asanov Astanada ótken halyqaralyq semınarda.
Aqordada bolǵan keńeste Prezıdent Nursultan Nazarbaev sýdıalardyń júktemesin azaıtý qajettigin jetkizdi. Quqyqtyq saýaty joq sýdıalardyń reforma júrgizýge kómektese almaıtynyn da qadap aıtty. Prezıdent tapsyrmasyna sáıkes, kadrlyq máseleler QR Joǵary Sot Keńesine beriletin bolady. Endi, Joǵarǵy sot onymen aınalyspaıdy. Kelesi jyly 470 sýdıanyń kásibı daıyndyǵy tekseriledi. «Sońǵy jyldary biraz sharalar atqaryldy. Alaıda basty talap - halyqtyń sottarǵa degen senimine jete almaı jatyrmyz. Zań ústemdigi bolmasa, qazirgi reformalardy iske asyrý múmkin emes. Sýdıalardyń jalaqysy men olardy qamtamasyz etý máselesi salyq tóleýshiler qarajaty esebinen sheshiledi. Sondyqtan, sýdıalar tıimdi jumys isteýge tıis. Zań buzǵan sýdıaǵa eń qatal jaza qoldanylýy kerek», - dedi Memleket basshysy. Rasymen de sýdıanyń jumys tıimdiligine kóp másele baılanysty bolyp otyrǵanyn osydan-aq kórýge bolady.