Sot isin júrgizýde memlekettik tildiń sırek qoldanylýy tilge qatysty zańdar talaptaryn óreskel burmalaýdan týyndaǵan jasandy problemalar-sýdıa Á. Quryqbaev
Memlekettik tildiń ahýalyn zerdelep, ony keńinen qoldaný - árıne sot júıesin de aınalyp ótpeıtini aıqyn. Sot isterin memlekettik tilde júrgizý Konstıtýtsııa talaby. Zańnamaǵa sáıkes, Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik til - qazaq tili. Memlekettik til eldiń búkil aýmaǵynda, qoǵamdyq qatynastardyń barlyq salasynda qoldanylatyn memlekettik basqarý, zań shyǵarý, sot isin júrgizý jáne is qaǵazdaryn júrgizý tili.
Keshe sot isin memlekettik tilde júrgizýdiń ózekti máselelerine arnalǵan jıyn elimizdiń Joǵarǵy Sotynda ótti. Basqosý barysynda keltirilgen málimetterge júginsek, osy kúnderi qaralatyn sot isteriniń 25 paıyzy ǵana memlekettik tilde júrgizilgen eken. Alaıda «nelikten 25 paıyz ǵana, ıaǵnı nege 50 nemese 100 paıyz emes?» degen zańdy saýal týyndaıdy. Osy oraıda bul sala tóńireginde qordalanǵan máseleniń basyn ashý úshin atalǵan alqaly otyrystyń barysynda aıtylǵan oı-túıinderdi kópshilik nazaryna usynýdy jón kórdik.
Joǵarǵy Sot Tóraǵasy Bektas Beknazarovtyń paıymdaýynsha, memlekettik tildiń aıasyn keńeıtý jóninde úlken jumystar atqarylýy tıis. Atap aıtqanda, isti júrgizetin tergeýshiler, quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleri qazaq tilin barynsha meńgergen, erkin sóılep, jaza alatyn adamdar bolýy kerek. Sonymen qatar árbir jaýapqa tartylǵan azamatqa onyń óz konstıtýtsııalyq quqy boıynsha memlekettik tilde jaýap berýge qaýqarly ekendigin túsindirip otyrý kerek.
«Qazaqstan Respýblıkasynda qylmystyq, azamattyq, ákimshilik sot isi memlekettik tilde júrgiziledi dep anyq jazyldy. Al qajet bolǵan jaǵdaıda sot isinde memlekettik tilmen qatar orys jáne basqa tilder qoldanylady dep bekitildi. Bul jerde bizdiń basty nazar aýdaryp keterimiz «júrgiziledi» degen sóz ben «qoldanylady» degen sózdi aýystyrýǵa bolmaıdy. Atap aıtqanda bul turǵyda «júrgiziledi» sózi sot protsesine baılanysty, al «qoldaný» ony tek sot protsesinde paıdalaný degendi bildiredi. Onyń ústine qajet bolǵan jaǵdaıda ǵana»,-dedi Joǵarǵy Sottyń sýdıasy Ádil Quryqbaev. ıAǵnı, bul turǵyda aıtarymyz zańnyń basty qasıeti - onyń normatıvtik aktilerden joǵary ekendiginde jáne qalaı oqylsa, solaı qoldanylýǵa mindetti.
«Eger, osy zańnyń mátinine zer salyp qarasaq, memleketimizde sot isi memlekettik tilde, ıaǵnı qazaq tilinde júrgizilýge tıis. Memlekettik tilmen birge orys jáne basqa tilder qoldanylýy múmkin. Alaıda qajet bolǵan jaǵdaıda ǵana. Sot isin memlekettik tilde júrgizý jáne qajet bolǵan jaǵdaıda basqa tilderdi qoldaný túsinigin teńestirip qaraýǵa bolmaıdy. Bizdiń jiberip otyrǵan basty kemshiligimiz osynda»,-deıdi sýdıa. Osy oraıda Qazaqstanda sot isterin júrgizý, azamattyq, qylmystyq, ákimshilik sot isterin júrgizý qazaq tilinde iske asyrylatynyn anyq aıtýymyz qajet. Sonymen, elimizde memlekettik tildi qorǵaıtyn zańdar bar. Al endi osy zańdardyń oryndalýyna toqtalsaq, qazaq tilinde oryndalǵan isterdiń úlesi 25 paıyzdan aspaıtyn bolyp otyr. Á. Quryqbaevtyń aıtýynsha, 2009 jyly bul kórsetkish 28 paıyz bolatyntuǵyn, al bıylǵa deıin 2,5 paıyzǵa deıin tómendep ketken. Negizinen, birinshi satyly sottarda qaralǵan qylmystyq isterdiń 28 paıyzy, azamattyq isterdiń 15 paıyzy, ákimshilik isterdiń 26 paıyzy ǵana memlekettik tilde qaralyp otyr. Sot isteri negizinen qazaq tilinde qaralǵan óńirlerdiń arasynda Qyzylorda (75 paıyz), Atyraý (71 paıyz), Ońtústik Qazaqstan (61 paıyz), Mańǵystaý (58 paıyz) oblystary bar. «Qazaqtyń búkil zııaly qaýymy jınalǵan Astana men Almaty qalalarynda sot isin júrgizýde qazaq tilin qoldaný múldem múshkil jaǵdaıda, ıaǵnı joqtyń qasy»,-dedi Á. Quryqbaev.
Joǵarǵy Sot tóraǵasy B. Beknazarov óz sózinde búginde Soltústik Qazaqstan, Pavlodar, Aqmola, Qostanaı oblystary men Almaty qalasyndaǵy sottarda kerisinshe memlekettik tilde qaralǵan ister az ekendigin quptady. «Eń basty másele - respýblıka boıynsha qazaq tilinde qaralatyn sot isteriniń sany áli de tómen. Bul arada osy olqylyq úshin tek jergilikti sottardyń basshylary men sýdıalary kináli degen pikirden aýlaqpyn. Osy máseleni zerdeleý kezinde is bastapqyda qaı tilde qozǵalsa, sot isi de sol tilde qaralatyny kórsetip otyr»,-dedi ol.
Degenmen, elimizde tergeý amaldary memlekettik tilde júrgizilse, sot isterin qazaq tilinde qaraýǵa qaýqarly sýdıalar jetkilikti kórinedi. «Qazaqstan Respýblıkasynyń is júrgizý zańnamasyna sáıkes, sot isin memlekettik tilde júrgizýge sýdıalardyń áleýeti tolyq jetedi. Qazirgi ýaqytta jumys istep júrgen 1 myń 995 sýdıanyń 1 myń 570-i, ıaǵnı 75 paıyzy sot isterin memlekettik tilde qaraı alady», - dedi Joǵarǵy Sot Tóraǵasy. Respýblıka sýdıalarynyń arasynda qazaq tilin bilmeıtinder 213 adam ǵana eken. Demek, halyq sotqa qazaq tilinde júginetin bolsa nemese ókiletti organdar tergeýdi memlekettik tilde júrgizse, barlyq óńirlerde sot isterin qazaq tilinde qaraýǵa qaýqarly sýdıalar barshylyq jáne jetkilikti.
Sonymen qarap otyrsaq, búginde halyqtyń 65 paıyzy, sýdıalardyń 75 paıyzy memlekettik tildi erkin meńgergen. Al is júzinde qazaq tilinde qaralatyn sot isteriniń sany 25 paıyzdan aspaıdy. Baıqap otyrsaq, osy statıstıkalyq málimetterge qaraǵanda, memlekettik tildi qoldaný aıasy kópshiliktiń paıdasynda emes.
Endi osy oraıda sýdıa Ádil Quryqbaev jan‑jaqty ashyp kórsetken el sotynda qazaq tilin paıdalanýdaǵy qarama-qaıshylyqtarǵa keńinen toqtalsaq. Buǵan eki obektıvti faktorlar áser etýde. Birinshisinde, QR Qylmystyq isterdi júrgizý kodeksiniń 30-babynyń, Azamattyq isterdi júrgizý kodeksiniń 14-babynyń jáne Ákimshilik isterdi júrgizý kodeksiniń 21-babynyń mátininde oryn alǵan qaıshylyqtardy jatqyzýǵa bolady. Atalǵan baptardyń birinshi bóligi sot isi memlekettik tilde júrgiziletindigin kórsetse, ekinshi bóligi birinshi bóliktiń mańyzyn joıatyn normalardan turady. Máselen, 2009 jylǵa deıin Qylmystyq isterdi júrgizý kodeksindegi atalǵan baptyń ekinshi bóliginde «bir qylmystyq is boıynsha is júrgizý - qylmystyq protsesti júrgizýshi organ qaýlysymen belgilengen sot isin júrgizý tilderiniń birinde júzege asyrylady» degen normalardan turady da, is júrgizý tili organnyń óz qalaýyna qaldyryldy. ıAǵnı, tergeýshi ózi tańdap alatyn boldy. Al endi osy bapqa 2009 jyly usynys jasalyp, ózgeris engizildi. Ol ózgeriste endi qylmystyq isti júrgizetin organ isti orys nemese ózge tilderde júrgizý qajet bolǵan jaǵdaıda sot isin júrgizý tilin ózgertý qajettigin dáleldep, dáıekti qaýly shyǵaratyndyǵy bekitildi. Demek, bunda da tergeýshi qaı tilde sóılegisi kelse, sol tilde ózgertip júrgize beredi. «Al endi salystyrsaq, jańaǵy ózgerister engizilgennen keıin de, qazirgi jaǵdaıda da QR Qylmystyq ister júrgizý kodeksiniń 30- babyndaǵy ózgerister tildiń mártebesin kóterýge eshqandaı yqpal ete qoıǵan joq. Báribir sot isin júrgizý tili protsesti júrgizýshi organnyń tańdaýyna qaldyryldy»,-dedi sýdıa.
Endi Azamattyq is júrgizý kodeksiniń 14-babyna toqtalsaq. Onyń birinshi bóliginde sot isi memlekettik tilde júrgiziletindigi taıǵa tańba basqandaı belgilengen. «Al ekinshi bóliginde sot isi memlekettik tilde júrgiziletini múldem joqqa shyǵarylyp, «sot isin júrgizý tili sotqa talap-aryz bergen tilge qaraı sot uıǵarymymen beriledi» delingen. Demek, biz sotqa qaı tilde aryz bersek, sýdıa sony sol tilde qaraýy kerek»,-dedi ol. Endi osydan týatyn qorytyndyǵa súıensek, sonda elimizdiń sottarynda qazirgi zańnamanyń talabyna qaraı kez-kelgen elden kelgen azamat óz tilinde qaratýǵa quqyly. «Bundaı qaıshylyqtar qaı memlekettiń zańnamasynda bar eken. Mundaıdy men esh jerden kezdestirgen joqpyn»,-dedi Á. Quryqbaev.
Al ekinshi obektıvti faktor tóńireginde bul máseleni qaýzaıtyn bolsaq, ol qyzmetkerlerdiń qazaq tilin meńgerýine baılanysty bolyp otyr. Osy protsesti júrgizetin organnyń keıbir qyzmetkerleri memlekettik tildi jete meńgermeýimen birge, qazaq tilinde is júrgizýge tóselmeýinde bolyp otyr. Qylmystyq isterdiń memlekettik tilde júrgizilýi - negizinen sýdıanyń, prokýrordyń, tergeýshiniń memlekettik tildi bilý deńgeıine baılanysty. «Buny ashyq aıtýymyz kerek. Memlekettik tildi bilmeıtin tergeýshi qylmystyq isti orys tilinde júrgizedi de, sýdıa isti oryssha qaraıdy»,-dedi Á. Quryqbaev.
Á. Quryqbaevtyń pikirinshe, sot isin júrgizýde memlekettik tildiń qoldanylmaýy tilge baılanysty zańdar talaptaryn óreskel burmalaý saldarynan týyndaǵan ózimizdiń jasandy problemalarymyz. Tilge ógeılikti ózge emes, ózimiz jasap otyrmyz. Qolymyzdan kelgenshe zańǵa súıenip, tildiń paıdalanýyn talap etsek, qazaq tilin tolyq qajettilikte aınaldyrǵan bolar edik. Sot isin memlekettik tilde júrgizý tek sottardyń jumysy emes. Bul ózekti máselege qoldarynda bılikteri men jarlyqtary bar Іshki ister vedomstvosynyń, Qarjy polıtsııasynyń jáne basqa da quqyq qorǵaý organdarynyń basshylary, sondaı-aq elimizdiń Bas prokýratýra da basa nazar aýdarǵany jón.
Al óz kezeginde Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiligi Іshki saıasat bóliminiń meńgerýshisi Darhan Myńbaı bizdegi taptaýryndy úrdis boıynsha keıde isti qaraý úderisi oryssha qolǵa alynatynyn synǵa aldy. «Alaıda bizdegi taptaýryndy úrdis boıynsha keıde isti qaraý úderisi oryssha qolǵa alynyp, tolyqtaı sol tilde júrgiziletini jasyryn emes. Endi osy kórinisti basqasha qaıta jasap, birtindep júzege asyratyn mezgil de jetken sekildi. ıAǵnı, isti qaraý múmkindiginshe memlekettik tilde ǵana júrgizilip, al qajet bolǵan jaǵdaıda orys nemese ózge tilde qoldanylǵany durys bolar edi»,-dedi ol. D. Myńbaıdyń paıymdaýynsha, osyndaı ustanymǵa bekinýge elimizde tolyqtaı negiz ben shartty resýrstar bar.