Soǵys tehnıkalary tarıhtan syr shertedi
Qoımany kishigirim qarý mýzeıi dese de bolady. Óz zamanynda jaýdyń qutyn qashyryp, ajal otyn búrikken tehnıkalardyń búginde kómeıi biteýli. Sondyqtan, qoıma qyzmetkerleri olardy «maket» dep ataıdy. Bıyl sol maketterdiń qataryn Reseıden ákelingen birneshe tehnıka tolyqtyrypty.
Kompanııa ókili Dmıtrıı Dobrodeevtiń aıtýynsha, qoımada uzyn sany 25 soǵys tehnıkasy saqtaýly. Olardyń eń kóne degenderine 90 jyl bolǵan. Mysaly, bıyl Reseıden attaı qalap aldyrǵan GAZ-64 áskerı tehnıkasy 1930 jyly shyǵarylypty.
«Mundaı eki kisilik mashınalar soǵystyń basynan bastap, sońyna deıin qoldanylǵan. Berlınge deıin jetkenderi de bar. Bizdiń qolymyzdaǵy tehnıkanyń keıbir bólshekteri ǵana túpnusqa. Qalǵan bólikterin sol kezden qalǵan syzbalar negizinde qaıta qurap shyqtyq» - deıdi Dmıtrıı.
Bıylǵy sherýde soǵys jyldarynda qoǵamdyq kóliktiń rólin atqarǵan GAZ-0330 avtobýsy da jurt nazaryna usynylmaq.
«Bul shaǵyn lıtrajdy avtobýs 1933-41 jyldar aralyǵynda shyǵaryldy. Onyń negizinde GAZ-AA júk kóliginiń qańqasy jatyr. Al onyń arǵy tegin qoparsań, Amerıkadan bir-aq shyǵady. Eń qyzyǵy, shanaǵy men edenderi túgel aǵashtan. Júrgen kezde aǵashtardyń shıqyldaǵan daýsyn estýge bolady. Aǵash shanaq syrtynan qańyltyrmen qaptalǵan. Sherýde osy avtobýsqa sol kezdiń daýys zoraıtqyshyn ornatyp shyǵaramyz. Bul kólik soǵystan keıingi jyldary da marshrýttyq avtobýs qyzmetin atqarǵan» - deıdi maman.
Al 45 mıllımetrlik tankige qarsy zeńbirek 1943 jylǵa deıin keńes áskeriniń eń senimdi qarýy sanalǵan eken. Qarsy jaqtyń kishigirim tankilerin buıym qurly kórmepti. Maıdan dalasyna áıgili «Tıgr», «Pantera» tankileri kelgennen keıin jaramsyz bolyp qalǵan. Zeńbirek Óskemenge Ýkraınadan ákelingen eken. Soǵys kórgenin boıyndaǵy oqtan qalǵan tesikter men syzattar dáleldep tur.
Al K-61 dep atalatyn qarý jer baýyrlap ushqan nysandardy aman jibermegen. Alǵashynda ony júk kóligine ornatqanymen, keıin sheship alyp, kópqabatty úılerdiń shatyryna qondyrǵan. Osy arqyly strategııalyq mańyzdy nysandardy bombalaýshy ushaqtardan qorǵaýǵa tyrysqan.
Dmıtrıı Dobrodeev soǵys jyldarynda eń ámbebap kólik sanalǵan ZıS-5 júk kóliginiń orny erekshe bolǵanyn aıtady. Bir qyzyǵy, atalmysh tehnıkanyń syzbasyn keńes barlaýshylary amerıkalyq «Avtokar» zaýytynan oljalaǵan eken.
«1930 jyly 3 tonnalyq júk kólikterin qurastyrý talaby týyndaıdy. Óıtkeni, 1,5 tonnalyq kólikterge aýyr júk artýǵa kelmeıtin. 3 tonnalyq júk kóliginiń úlgisin keńes barlaýshylary Germanııa men Frantsııadan izdep, qolǵa túsire almaǵan. AQSh-qa resmı saparmen barǵan delegatsııanyń kelissózderi de sátsiz aıaqtalady. Esesine barlaýshylar syzba avtoryn taýyp alady. Al ol «Avtokar» zaýytynyń qojaıyndaryna ókpeli bolyp shyǵady. Ozyq úlgidegi kóliktiń syzbasyn daıyndaǵany úshin 25 myń dollar syıaqy suraǵan sheberdiń talaby eskerýsiz qalady. Ózin jumystan zańsyz qýyldym dep esepteıtin sheber keńes delegatsııasy bergen 25 myń dollarǵa búkil syzbany sata salady. Osylaısha, kez kelgen aıazda otalatyn, eń sapasyz janarmaımen júre beretin ZıS-5 kóligi keńes aýmaǵynda «dúnıege keledi». Ystyq kúnderi benzınniń ornyna kádimgi kerosın quıyp ta júre beretin bolatyn. 1938 jyly atalmysh kólik keńestik júıe atynan búkilálemdik kórmege qatysyp, úzdik júk kóligi atanypty» - deıdi Dmıtrıı.
1,5 tonnalyq GAZ-AA kóliginiń de arǵy tegi amerıkandyq bolyp shyqty. Alǵashqy nusqalarynda áıgili «Ford-AA» kóliginiń emblemasy bolǵan eken. Soǵystaǵy negizgi mindeti - ásker tasý. Qoımada mundaı kóliktiń ekeýi tur. Ekeýi de Máskeý túbindegi batpaqtan tabylsa kerek. Biriniń qańqasynan oqtyń izderin anyq kórýge bolady.
«Sol kezdegi kólikterdiń syrtqy bólshekteri bir-birine ońaı keletin. Bul soǵys tusynda óte ońtaıly edi. Esigi men motor qaqpaǵy, dóńgelegi men shanaq tetikteri bir tıpte jasaldy. Ásirese GAZ markaly kólikterdiń bólshekterin almastyryp qoldana berýge bolady», - deıdi zaýyt qyzmetkeri.
1930 jyldary halyqtyń qorqynyshty túsine aınalǵan «GAZ-M1» kóliginiń bir nusqasy saqtalypty. NKVD ókilderi mingen susty kólikti halyq «quzǵyn» atap ketkeni belgili. Alash arystaryn ajal apanyna tasyǵan bul «quzǵynnyń» qańqasy Almatynyń túbinen tabylady.
«Bul kólikpen NKVD qyzmetkerleri «halyq jaýlaryn» túndeletip áketip otyrǵan. Munyń áskerı nusqasyna GAZ-6173 degen derbes ataý bergen. NKVD kólikterinen aıyrmashylyǵy sol ataýynda ǵana. Dál osyndaı kólikpen Jýkov maıdan dalasyn aralaıtyn bolǵan. Sol kezdegi eń jaıly kólik sanalsa kerek», - deıdi Dmıtrıı.
«BM-13» nemese Katıýsha. Amerıkalyq US-6 stıýdıbeıkerine ornatylǵan mundaı tehnıka Qazaqstan boıynsha tek Óskemende ǵana qalypty. Qozǵaltqyshynan bastap 6 volttik symdaryna deıin túpnusqa kúıinde saqtalǵan. Soǵan qaramastan, ústine «BM-13» qondyrǵysyn artyp, sherýge qatysyp júr. «Lend lız» baǵdarlamasy júzege asyp, Amerıka keńes áskerin tehnıkamen jabdyqtaǵanǵa deıin «BM-13» qondyrǵysy ZıS-6 kóligine ornatylǵan eken. Barlyq keńsharlar men ujymsharlardan qara jumysqa jegilgen ZıS-6 kólikteri alynǵan. Óıtkeni, dúrkindete atý qondyrǵysyn kóterip júre alatyn keńestik jalǵyz kólik sol bolatyn. Al keıin olardyń ornyn «ZIL» júk kóligi birjola basqan.
Mundaǵy BM-2 tankisin sol kezdegi jaýyngerler «eki adamdyq baýyrlastar beıiti» atap ketken. Qorǵanysh qabaty óte álsiz bolǵandyqtan, nemis áskeri ony ońaı isten shyǵaryp otyrǵan. Degenmen, osy BM-2 tankileri soǵystyń alǵashqy jyldary keńes armııasynyń basty arqa súıer qarýynyń biri bolady. Germanııa áskeri olardy alǵashynda búldirmeı qolǵa túsirýge tyrysqan. Alaıda, onyń múmkindikterin kórgen soń, urysqa qoldanýdan bas tartqan. Keńes áskeri ony shaıqasqa paıdalansa, olar júk súıreý úshin qara jumysqa qoldanǵan.
«Tank ekıpajy eki adamnan turatyn. Mehanık-júrgizýshi tanktyń týra ortasynda, al tank komandıri onyń ústinde otyratyn. Uńǵyny oqtaýshy da, baǵyt silteýshi de sol komandır. Mehanık-júrgizýshiniń lıýgi tank uńǵysynyń týra astynda ornalasqan. Tank komandırine oq tıse, ol uńǵy qozǵalyssyz qalady, ıaǵnı mehanık kabınadan shyǵa almaıtyn bolǵan. Benzınmen janatyn motor júrgizýshiniń búıirinde tur. Janarmaı quıylǵan bótelkemen-aq bul tankini ekıpajymen qosa isten shyǵarýǵa bolady. Jeńildiginiń arqasynda ol saǵatyna 60 shaqyrymmen júrgen. Jalǵyz artyqshylyǵy sol», -deıdi Dmıtrıı.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys qarýlaryn qalpyna keltirý qazir Reseıde tabysty bızneske aınalyp otyr. Zańdy túrde tirkelip, arnaıy aınalysatyn izdeý jasaqtary jyl saıyn kóbeıýde. Óskemende sherýletip júrgen kónekóz tehnıkanyń kóbi sol jasaqtardan qyrýar aqshaǵa satyp alynǵan.