Soǵystan keıingi qýǵyn-súrgin qansha qazaqstandyqty sharpydy
Qazaqstannan soǵysqa adam tartý qatty júrdi
«Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde tutqynǵa túsken sovet odaǵy azamattarynyń sany – búginge deıin eń bir qupııa saqtalyp kele jatqan máseleniń biri. Ol ǵana emes, tipti soǵysta qaza tapqandardyń sany da naqty emes. Kezinde I. Stalın 6 mln degen san aıtty, N. Hrýşev 12 mln dedi, L. Brejnev bul sandy 20 mıllıonǵa deıin kóterdi. Qaıta qurý kezeńinde Aleksandr ıAkovlev degen saıasatkerdiń bastamasy boıynsha sovet odaǵynyń Qorǵanys mınıstrligi 28 mln 600 myń sovet adamynyń soǵysta ólgenin jarııalady. Osynyń ózi sovet odaǵyndaǵy basshylardyń soǵys qurbandaryna, otannyń qorǵaýshylaryna degen nıet-pıǵyly qandaı bolǵanyn kórsetedi», - deıdi zertteýshi.
Tarıhı derekterde soǵystyń alǵashqy 5 aıynda ǵana 4 mıllıonǵa jýyq sovet sarbazynyń jaý tutqynyna túskeni aıtylady. Sabyr Qasymov munyń sebebi joǵarǵy qolbasshylardyń qamsyzdyǵynda boldy deıdi.
«Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń áskerı tutqyndary týraly arhıvtiń bári qupııalandyrylǵan. Obektıvti zertteýge berilmeıdi. Qazir sheteldik zertteýshiler de, Reseıdiń óz zertteýshileri de sovet basshylarynyń Germanııa ózderine shabýyldaıdy degen qaýipke senbeýi azamattarǵa zııan keltirgenin aıtady. Ol týraly derek te, zertteý de óte kóp. Soǵystyń alǵashqy aılarynda Germanııa tutqynyna óte kóp ásker túsken. Germanııa áskeriniń jyldam alǵa jyljyǵany sonshalyq keıbir sovet sarbazdary jaý basyp alǵan aýmaqta júrgenderin de uqpaı qalǵan. Tek alǵashqy 5 aıda tutqynǵa 3 mln 900 myń sovet áskeri túsken. Ýkraına men Belarýs túgeldeı Germanııanyń basqynshylyǵynda qaldy deýge bolady», - dedi ol.
Ǵalym Qazaqstan osy soǵysqa óz azamattaryn eń kóp joldaǵan eldiń biri bolǵanyn aıtady.
«Sovet odaǵyndaǵy soǵysqa jumyldyrý dárejesi óte úlken boldy. Onyń ishinde Qazaqstannan soǵysqa adam tartý qatty júrdi. Qazaqstandaǵy 18-50 jas aralyǵyndaǵy er azamattardyń 70 paıyzy soǵysqa tartyldy. Bul odaqtas elderdiń ishindegi eń joǵary kórsetkishterdiń biri edi.
Salystyryp qarasaq, Qazaqstandaǵy mobılızatsııanyń aýqymy Germanııadaǵydan eki ese artyq boldy. Al Germanııa eki frontta soǵys júrgizgenin bilesiz. Germanııa óz halqynyń 12 paıyzyn soǵysqa jumyldyrsa, Qazaqstan 24 paıyzyn tartty.
Resmı derek boıynsha, 1 mln 200 myń qazaqstandyq soǵysqa shaqyrtý alǵan. Al soǵys bastalǵan kezde qyzyl armııa qatarynda áskerı boryshyn ótep júrgen 178 myń qazaqstandyq bar edi. Sony qosqanda 1 mln 378 myń adam bolady», - deıdi «Qaharmandar» qoǵamdyq qorynyń prezıdenti.
1,3 mln sarbazdyń nesheýi tutqynda boldy?
«Bizdiń ǵalymdardyń paıymdaýynsha, Qazaqstannan soǵysqa barǵan ár besinshi adam tutqynǵa túsken. Ony Reseı men ózge elderdegi derekter de rastaıdy. Osy óz ǵalymdarymyzdyń ádistemesi boıynsha 255 myń qazaqstandyqtyń Germanııa basyp alǵan aýmaqtarda tutqynda bolǵany esepteldi», - dedi zertteýshi.
Biraq bul sandy naqty dep aıtýǵa Reseı arhıvterindegi qara qulyp kedergi keltirip otyrǵan kórinedi.
«Reseı Federatsııasynyń Podolsk qalasynda negizgi áskerı arhıv bar. Onyń esigi ázirge jabyq. Sondyqtan tutqynda bolǵan qazaqstandyqtardyń sany týraly paıymdar ár túrli. Bir top ǵalym 128 myń qazaqstandyq tutqynda boldy deıdi. Taǵy bir top 62 myń adam deıdi. Osylardyń 36 myńy qaıtyp kelgeni týraly naqty derek bar.
Soǵystan alynǵan trofeılik materıaldardy ǵalymdar bir-birlep sanap otyryp osyndaı san shyǵarǵan. Osy 36 myńnan basqasy tutqynda júrip óldi, atyldy. Keıbiri sol jaqta qalyp qoıǵan degen sóz.
Keıbir derekterde 23 myń sovet adamynyń tutqynnan qaıtarylǵany aıtylady. Qalǵanynyń taǵdyry belgisiz. Al Japonııa, Polsha sııaqty elder tutqynda qalǵan jaýyngerlerin taýyp, gúl qoıyp jatady. Tipti urpaqtaryna kómektesedi. Al biz ol túgil soǵysta tutqynda bolǵandardyń jalpy sanyn da naqtylaı almaı otyrmyz. Óıtkeni neshe túrli san aıtylady. Ǵalymdardy da qınaı-qınaı boldyq. Olar arhıvke kire almaǵandyqtan naqty kesip aıta almaıdy. Árkim óz ádistemesi boıynsha qorytyndy berýmen shekteledi», - deıdi Sabyr Qasymov.
Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa múshesi tutqynnan oralǵan sarbazdardyń taǵdyryn «Bizde tutqyn joq, bizde satqyndar ǵana bar» degen atyshýly biraýyz sóz sheshkenin aıtady.
«Tutqynnan aman kelgenderdiń bári jaýapqa tartylǵanyn bilesizder. I. Stalınniń «Ý nas net voennoplennyh, ý nas est tolko perdatelı» degen sózi talaıdyń taǵdyryn oıran qyldy.
Germanııa sovet jerine 1941 jyldyń 22 shildesinde basyp kirdi ǵoı. Sodan bir apta ótkende, 28 shilde kúni NKVD men prokýratýra I. Stalınniń nusqaýy boıynsha otanyn satqandar men olardyń otbasy múshelerin jaýapqa tartý tártibi týraly birlesken buıryq qabyldady. Basshylyqtyń qamsyzdyǵynan, eshqandaı oqý-jattyǵýsyz barǵannyń kesirinen tutqynǵa túsken jas jigitterdi, solardyń otbasyn naqaq jazalady.
Sovet odaǵy áskerı tutqyndardy qorǵaý týraly Jeneva konventsııasyna qol qoıýdan bas tartty.
Olardyń tutqynda da qatty azap kórýiniń bir sebebi osynda. Basqa elder konventsııaǵa qol qoıǵandyqtan azaptaýdan qorǵaldy. Taǵy bir derekterde 128 myń tutqynnyń 47 myńy tiri qalyp, 23 myńy qaıtyp kelgeni aıtylady. Sonda 80 myńnan astam qazaqstandyq tutqynnan oralmaı qalǵan.
1995 jyly Reseıdiń sol kezdegi Prezıdenti B. Eltsın Jarlyq shyǵaryp, soǵys kezinde áskerı tutqynda bolǵan reseılikterdiń bárin aqtap jiberdi. Ol Jarlyq Reseı aýmaǵynan attanǵan maıdangerlerge ǵana qoldanyldy. Al bizden baryp tutqynǵa túskenderdiń deregi áli qupııa kúıinde qalyp otyr. 2000 jyldardan bastap Reseı arhıvti qaıtadan birtindep jaba berdi. Qazir jekelegen adamdardyń qujatyn túrli tásilmen taýyp, aqtatyp jatqandar bar. Biraq jappaı aqtaý múmkin bolmaı tur», - deıdi zertetýshi.
Túrkistan legıony
Sabyr Qasymov Túrkistan legıony men Túrkistan komıtetin bir organ dep qabyldaýdyń kesirinen talaı qazaqstandyqtyń naqaq sottalyp atylǵanyn aıtady. Biraq zertteýshi naqty sandardy aıtpady. Zertteýshi qazirgideı geosaıası jaǵdaıda ondaı málimetterdi jarııa etýdiń qajeti de joq dep esepteıdi.
«Túrkistan legıonynda bolǵandardy surap otyrsyz ǵoı, kórshiler onyń bárin fashıst bolǵandaı qabyldaıdy. Olardyń naqty sanyn sizge aıta almaımyn. Іshinde shynymen de «SS»-ke, gestapoǵa qyzmet etip, sovet áskerin atqany dáleldengender bar. Olardy aqtaıyq dep otyrǵan eshkim joq. Biraq qalǵandaryn aqtaýǵa bolady ǵoı.
Soǵystan keıin qýǵyn-súrginge ushyraǵandardy túrli sanatqa bólgenbiz. Túrkistan legıonynan bólek Túrkistan komıteti bolǵan. Aqyn-jazýshylar men mýzykanttar, zııaly qaýym ókilderi sol komıtetke alynyp, gazet shyǵarǵan, qarýsyz maıdanǵa jumyldyrylǵan. Mysaly, sol komıtette bolǵan tatar aqyny Musa Jálel qazir ult batyry. Al bizdiń zııalylar Túrkistan komıtetinen elge qaıtqanda legıon quramynda boldy degen jeleýmen atý jazasyna, 10 nemese 20 jyl jylǵa kesken. «49»-diń isi degen bolǵan. 49 tutqyndy bir jolda sottap jibergen.
Tashkentte áskerı tutqyndarmen baılanysty 600 qylmystyq is qalǵan. Onyń da derekterin qupııasyzdandyrý kerek. Ol kezde Orat Azııa áskerı okrýgi Tashkentte boldy. Sondyqtan áskerı tutqyndardyń keıbir isi sonda saqtalǵan», - dep túıindedi ol.