Snoýden Reseıge qymbatqa tústi - baspasózge sholý
***
Bıylǵy jaz Býrabaı kýrortty aımaǵyndaǵy hal-ahýaldy kádimgideı synǵa saldy. Ártúrli jıyndarda aıtylyp júrgen derekter boıynsha, jazǵy maýsymda Reseıden ǵana 150-200 myńdaı adam óz kólikterimen resmı jáne «jabaıy» túrde demalysqa keledi eken. Áńgimeni jol qatynasyna, ıaǵnı Býrabaıǵa jetý máselesine bursaq, Kókshetaý áýejaıynyń mańyzdylyǵy arta túsedi. Memlekettik komıssııa 30 nysannan turatyn qaıta qurý qurylystaryn qabyldaý jumysyna kirisip ketti. Osy oraıda, jurtshylyq jańa áýejaıdyń áleýeti qandaı bolatynyn da bilgisi keledi. Bul «Egemen Qazaqstannyń» búgingi sanynda «Kókshetaý áýe kompanııasy» AQ prezıdenti Ýzıfolla Ájimoldaevqa qoıylǵan suraq. Oǵan
Ý. Ájimoldaev bylaı dep jaýap bergen: «Úkimet qaýlysymen Şýche-Býrabaı kýrortty aımaǵyn damytýdyń 2012-2013 jyldarǵa arnalǵan jospary bekitilgen. Onda Kókshetaý áýejaıyn arnaıy tehnıkalyq jabdyqtarmen qamtamasyz etý, ushaqtar men qosalqy býyndarǵa qyzmet kórsetý máselesine 600 mıllıon teńge bólý qarastyrylǵan. Qazir túbegeıli qaıta qurý jumystary aıaqtaldy. Ushý-qoný alańy sheteldik qurylǵylardy ornatýmen qatar, 2850 metrge uzartyldy. Saǵatyna 200 jolaýshyny qabyldaı alatyn aerovokzal eki teleskopııalyq trap, lıft jáne eskalatormen jabdyqtaldy. Munda jolaýshylarǵa barlyq qolaıly jaǵdaılar jasalýmen birge, tirkeý, shekaralyq jáne kedendik rásimdeý oryndary qarastyrylǵan».
Sonymen qatar, áýe kompanııasynyń prezıdentiniń aıtýynsha, qazirdiń ózinde ushaqtar Almaty-Kókshetaý-Almaty baǵytynda aptasyna 4 ret ushsa, Kókshetaý-Shymkent-Kókshetaý reısi 5 tamyzdan bastap jumasyna eki ret qatynaýda. Kókshetaý-Óskemen baǵyty boıynsha avıatasymaldaý bar. Endigi jerde Aqtaý, Atyraý, Aqtóbe baǵytynda derbes reıster ashylatyn bolady. «Tanymal «TransAero» kompanııasy Máskeý-Kókshetaý baǵytymen aptasyna eki reıs jasaýǵa ruqsat aldy. Sondaı-aq, Qazaqstannyń týrıstik fırmalarymen birge Reseı, Germanııa men Belarýsten charterlik reıster uıymdastyrý jumystaryn qolǵa aldyq. Aldaǵy kezde Germanııa, Túrkııa, Qytaı baǵytynda áýe qatynastaryn ashý nıetindemiz», - deıdi ol. Maqalanyń tolyq nusqasyn «Áýejaıdyń áleýeti qandaı bolmaq?» degen taqyryppen berilgen.
«Osy jylǵy mamyr aıynyń sońynda Almatyda Q.I.Sátbaev atyndaǵy geologııalyq ǵylymdar ınstıtýtynyń konferents-zalynda geologııalyq zertteýdiń baǵytyn anyqtap, tıimdiligin arttyrý máselesine arnalǵan «Qazaqstannyń keıbir kendi óńirleri» degen taqyrypta ǵylymı semınar ótip, arty respýblıkanyń barlyq óńirinen 54 ujymnan geologııa salasynyń 151 bilikti mamandary qatysqan alqaly jıynǵa ulasyp, sheshimder qabyldanyp, olar Elbasynyń atyna, Premer-Mınıstrge joldanǵan edi. Amal ne, barlyǵy keıingi kezde geologııalyq tujyrym jasaý qabiletinen aıyrylǵan Geologııa jáne jer qoınaýyn paıdalaný komıtetine qaıta oralyp kelgen. Bul jaǵdaıda respýblıkanyń geologııa salasy damyp, jetilmek tursyn, quryp bara jatqanǵa uqsaıdy», - dep jazady «Egemen Qazaqstannyń» búgingi sanynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń Óndiristik geologııalyq ujymdary assotsıatsııasy» zańdy tulǵalar birlestiginiń prezıdenti Serikbaı Hamza.
Onyń aıtýynsha, bul geologııalyq qaýymdastyqtardyń semınar-keńesi Prezıdentimiz N.Á.Nazarbaevtyń 2011 jyldyń sáýir aıynda «Geologııalyq barlaý jumystarynyń tıimdiligin arttyrý» jónindegi tapsyrmasyna jaýap retinde ótkizilgen is-shara edi.
«Eki jylǵa jeter-jetpes ýaqyt ishinde tóraǵa (komıtettiń - avtor) bes ret aýysty. Taǵaıyndalǵandar geologııa ortasynda belgisiz, geologııalyq barlaý, izdestirý isterinen habary joq adamdar bolǵandyqtan, burynǵy qalyptasqan tájirıbeli, bilikti 12 geolog maman basqa salalarǵa (taý-ken óndirisine) oryn aýystyrdy. Jańadan kelgender de geologııadan túsinigi joqtar», - deıdi maqala avtory.
54 ujymnan 151 maman qatysqan semınar-keńeste basty paıdaly qazbalardyń mıneraldy-shıkizat bazasyn ulǵaıtý máselelerine arnalǵan 26 avtordyń 12 baıandamasy tyńdaldy. Negizgi óńirlerdiń jaǵdaıy áńgime bolyp, Jezqazǵan kendi aýdanynyń keleshegin qaraýǵa arnaıy jıyn ótkizýge sheshim qabyldandy.
«Semınar-keńeste geologııalyq qyzmet pen ǵylymı izdenister arasynda baılanystyń nasharlyǵy da sóz boldy. Olar shashyrap tórt vedomstvonyń - Indýstrııa jáne jańa tehnologııalar mınıstrligi (Geologııa jáne jer qoınaýyn paıdalaný komıteti), Munaı jáne gaz mınıstrligi, «Samuryq-Qazyna» AQ (AQ «Kazgeologııa UGK») jáne Bilim jáne ǵylym mınıstrligi (Geologııa ǵylymdar ınstıtýty men gıdrogeologııa ınstıtýty) quramynda bolǵandyqtan geologııalyq izdestirýdiń tıimdiligi oıdaǵydaı bolmaı tur», - deıdi ol.
«Qazaqstannyń biregeı daralanǵan jer qyrtysy qurylysy, onyń geologııalyq tarıhynyń damýy jóninde jete bilimi bar otandyq geologtardyń ǵana qolynan keledi. Semınar-keńes kórsetkendeı, elimizde kadrlar kúsh qýaty áli de jetkilikti. Tek olardyń bilimi men kúshin biriktirip baǵyttaý dara memlekettik organnyń qolynan keledi dep oılaımyz», - dep qorytyndylaıdy óz oıyn S. Hamza.
***
Qazaqstan Týrıstik qaýymdastyǵynyń deregi boıynsha, bizdiń azamattarymyz jıi demalatyn elderdiń kóshbasynda Túrkııa tursa, qalǵan oryndarda Qytaı, Birikken Arab ámirlikteri, Taıland, Germanııa, Qyrǵyzstan men Úndistan jaıǵasqan. Bul týraly «Aıqyn» gazetiniń búgingi sanyndaǵy «Túrkııada halal týrızm damyp keledi» degen maqalada aıtylady.
Basylymnyń jazýynsha, týrıstik qaýymdastyq 2011 jyly Túrkııada - 203 663 adam, 2012 jyly - 222 905 adam, 2013 jyldyń tek qańtar-naýryz aralyǵyndaǵy týrıstik maýsymǵa jatpaıtyn eki-úsh aıda 9 541 adamnyń demalyp qaıtqanyn jetkizedi. Sońǵy sanaq jyl aıaǵynda qorytylady. Jalpy, Túrkııanyń resmı derekterine sensek, jyl saıyn bul elge 25 mıllıonǵa jýyq azamat kelip demalady eken. Dese de, túrik úkimeti: «Aldaǵy jyldary el aýmaǵynda 50 mıllıonǵa deıin sheteldik týrısti qabyldaýǵa áleýetimiz jetedi» degendi alǵa tartyp júr. Buǵan ınfraqurylym daıyn. Qyzmet kórsetý sapasy joǵary deńgeıde. Teńiz týrızmi deısiz be, dinı týrızm deısiz be, medıtsınalyq týrızm deısiz be, bárin-bárin osy elden tabasyz.
«Túrkııa sııaqty týrıstik klasteri qaryshtap, damyǵan elder búgin halal ındýstrııasyna aqsha quısa, onyń erteń eselep qaıtarymy bolaryna senimdi. Adal iske Alla Taǵala da bereke beredi eken. Álemniń túkpir-túkpirinen túriktiń adal asyn iship, halal qonaq úılerin kórýge týrısterdiń kóptep kelýi de sodan bolar. Sońǵy jyldary bizdiń elimiz de halal týrızmge den qoıa bastady. Bul turǵydan úlgi tutatyn elder - Malaızııa men Túrkııa bolmaq», dep túıindeıdi basylym.
Snoýden AQSh-tyń qupııa barlaýy týraly taǵy bir shyndyqtyń betin ashty. Búkil ınternet qoldanýshylardyń kez kelgen áreketin baqylaýǵa múmkindik beretin Xkeyscore barlaý júıesi álemniń 150 memleketindegi 700 serverde ornalasqan eken, dep jazady «Aıqyn» gazeti búgingi sanynda.
Basylymnyń málimetinshe, beıbitshilik pen demokratııany nasıhattaýdy basty maqsaty retinde tanytqan AQSh baqylaý júrgizýdiń óte jeńil jolyn tapqan kórinedi. Vashıngton ár eldegi elshilikterine barlaý qyzmetin de tapsyrypty. Óıtkeni Snoýden jasaǵan kartaǵa súıensek, Amerıka elshiligi joq elderde ondaı barlaý serverleri ornalaspaǵan. Máselen, Iranda.
Snoýdendi birneshe ret berýdi talap etip, Reseıge ses kórsetken AQSh Pýtınniń bul qylyǵyna oń kóz tanyta qoımaýy anyq. Vashıngton alǵashqy soqqylar legin bastap ta jiberdi.
«Pýtın mekteptegi buzaqynyń qylyǵyn jasap otyr. Óz tájirıbeme súıenip, ondaı buzaqyǵa der kezinde qarsy soqqy bermese, esirip ketedi der edim» deıdi AQSh demokrat-senatory Charlz Shýmer osydan birneshe kún buryn CBS arnasyna bergen suhbatynda.
Vashıngton da, Eýropa da Shýmerdiń tájirıbesine súıenip otyrǵandaı. Kremlge qatty ókpelegen Obama Pýtınmen kezdesýden bas tartty. Onyń bul qylyǵyn Djeı Karnı túsindirdi. «Eki el arasyndaǵy jaǵdaıdyń kúrdeli bolýyna baılanysty ekijaqty kezdesýden túk te ónbeıdi» deıdi Karnı. Kúrdeli másele dep otyrǵany - Snoýden. Bireýlerge qaharman, bireýlerge satqyn bop kórinetin Edvard Snoýden eki eldiń baılanysyna nuqsan keltirmeıdi delingen bolatyn. Degenmen, Kongress tarapynan qysym kórgen Obama sózinen aınyp qaldy.Óz kezeginde, Máskeý Vashıngtonǵa «renjip qalǵanyn», biraq kún tártibinde tizilip turǵan máselelerdi ekijaqty qarastyrýǵa qashanda daıyn ekenin málimdedi. «Mundaı áreketi arqyly Vashıngton eki el arasyndaǵy máselelerdi sheshýge daıyn emes ekendigin kórsetti» deıdi Lavrov. Obamanyń kezdesýden bas tartýyna qatysty aıtqan pikirinde. Aqyry, AQSh memlekettik hatshysy Djon Kerrı men RF Syrtqy ister mınıstri Sergeı Lavrov kezdesetin bop sheshildi. Juma kúni bolatyn kezdesýde Reseı men Amerıka yntymaqtastyq máseleleri talqylanady dep kútilýde, deıdi basylym. Maqala «Snoýden Reseıge qymbatqa tústi» degen taqyryppen berilip otyr.
* * *
Álem elderiniń byltyrǵy ekologııalyq reıtıngi boıynsha, ekologııalyq las elderdiń qatarynda Qazaqstan 132 eldiń ishinde 129-ornynda tur... ıAǵnı eń las bolyp esepteletin bestiktiń bel ortasyndaǵy elimizdiń sońyna tek Ózbekstan, Túrikmenstan men Irak ilesipti. On úsh jyldan beri Qazaqstan óte jaǵymsyz ekologııalyq baǵyttaǵy on eldiń qatarynan shyqpaı keledi. Ol az bolsa, álemdegi eń las qalalardyń tiziminde bizdiń Almatymyz toǵyzynshy orynda tur. Bul týraly «Alash aınasy» gazetiniń búgingi sanynda «Qalalar nege tunshyǵady?» degen maqalada jazylǵan.
Basylymnyń málimetinshe, demalatyn aýamyz da, ishetin sýymyz da syn kótermeıdi. Elimizde ekologııalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýdi maqsat etken túrli baǵdarlamalar qabyldanýyn qabyldanyp jatyr, ekologter men sanıtarlar qolymyzdan kelgeniniń bárin jasap otyrmyz dep alaqan jaıady, biraq bizdi qorshaǵan ortanyń jaǵdaıy báribir alańdatarlyq. Jarty ǵasyrdan astam ýaqyttan beri radıatsııalyq sáýleniń qushaǵynda otyrǵan Semeı, munaıdan laılanǵan Kaspıı, arnasy kepken Aral, tamyrynyń búlkili báseńdegen Balqash, kúkirtten, gazdardan, tuzdardan tunshyqqan qalalar - sonyń dáleli.
Qazaq halqy ulttyq taǵamǵa óte baı. Ulttyq dastarqanymyzdyń as mázirine et, sút, balyq, un ónimderinen jasalǵan taǵamdar kóptep enedi. Ata-babamyz osynaý baı dastarqan men tabıǵı qunarly ulttyq taǵamdardy iship-jeý arqyly anaý-mynaý aýrýǵa des bermegen. Bir taǵamnyń birneshe jolmen daıyndalyp, jasalý tehnologııasynyń muqııat saqtalyp, jasalý túrine qaraı birneshe ataý berilýiniń ózi analarymyzdyń tamaqtyń babyn jaqsy bilgenin ańǵartady. Osy oraıda biz búgin tórt túlikten tabıǵı jolmen alynyp, barynsha qunaryn saqtaı otyryp jasalatyn, soǵan saı adam densaýlyǵyna da asa paıdaly qurt týraly aıtpaqpyz, dep jazady «Alash aınasy» «Qazaqtyń qurty qurmetke laıyq» degen materıalynda.
Basylymnyń málimetinshe, adam densaýlyǵyna asa paıdalylyǵynyń dáleli - qurt kaltsııdiń kózi. Qurt - sóziniń maǵynasy qurǵatylǵan, keptirilgen sút degen maǵynany beredi. Sondaı-aq qurt aqýyzǵa óte baı. Sondyqtan ol qunarly, toq taǵam bolyp esepteledi. Onyń quramynda A, V, S dárýmenderi, mys, myrysh, kúmis, temir, kremnıı, magnıı, kaltsıı, alıýmınıı mıkroelementteri jeterlik.
Kózdiń jaýyn alatyn nebir tehnıkany jasap shyǵaryp jatqan búgingi zamanda ótkenge oralyp, umytyla bastaǵan ustalyq óner jaıynda sóz qozǵaýdyń ózi bireýge qyzyq kórinetin shyǵar. Alaıda qazaq halqynyń ejelden eshkimnen kem túspeıtin qolóneri bolǵanyn ózge jurttyń aldynda qalaı nasıhattaı alamyz? Túp-tamyry tereńge tartqan bizdiń ultymyz da eshkimnen kem túsken joq. Eldiń arasynda temirden túıin túıgen, san alýan aǵashty kádesine jaratqan jáne ózge de ónerdiń maıyn ishken sheber qoldy adamdar sany az boldy ma? Rasyn aıtqanda, olardyń sany óte kóp. Bálkim, olardyń keıbirin keıingi urpaq jadynan joǵalta bastaǵan da shyǵar.
Attyń ústinen túspeı, kún-tún demesten kirpik ilmeı, synyq súıem jerdiń qasıetin baǵalap, sol úshin qanyn da, janyn da qurban etken qaıran babalarǵa qarý-jaraqty altyn qoldy ustalar jasap berdi emes pe? Dástúrli qazaq qoǵamynda ustalyq ónerdi kıeli kásip túrinde baǵalap, osyndaı sheberlerdi tórge ozdyrǵanyn kez kelgen ultjandy azamat zerdesine toqyp óskeni beseneden belgili. Ókinshtisi sol kıe bizden joǵalyp bara jatyr ma degen oıǵa qalasyń. Óıtkeni búgingi urpaq ustalyq ónerdi umyt qaldyryp, jahandaný zamanynyń ıirimine tereń batyp bara jatqanyn qalaısha jasyramyz?
Maqala «Ustalyq óner umyt qalyp barady» atty taqyryppen berilip otyr.