SQO turǵyny qazaq jastaryna omartashylyq kásipti tegin úıretip júr
Meıramjan Káshkeulymen telefon arqyly tildesip, keıin Qyzyljar aýdany Báıterek aýylynyń mańynda ornalasqan omartasynda kezdestik. Aýyl turǵyny kúzdiń jyly kúnderin paıdalanyp, aralarynyń babyn jasap júr eken. Kózge úırenshikti aǵash uıashyqtardan bólek, kózimizge sary omarta tústi.
«Jańa materıaldardy ara sharýashylyǵynda da qoldanatyn bolǵan. Bular tasýǵa yńǵaıly, jeńil keledi», — dep túsindirdi Meıramjan Kashkeuly.
Qazir omartashy ara uıalaryn qysqa daıyndaı bastaǵan. Soltústik Qazaqstanda, aıtýynsha, omartashylar negizinen bal aralarynyń karnıka, karpatka, nemistiń bakfast degen asyl tuqymdy aralaryn ustaıdy.
«Bul aralar momyn bolyp keledi, shaqpaıdy. Ári karnıka men karpatka bizdiń qysqa tózimdi. Bakfast óte momyn, biraq, qysqa tózbeýi múmkin. Ortalyq orys arasy degen bar, ol baldy óte kóp jınaıdy, eńbekqor, bir uıa eki-úsh flıaga ónim berýi múmkin. Biraq janyna barsań myńdap jabylyp, adam, mal demeıdi, talap tastaıdy. Janyna 3-4 shaqyrym jaqyndaýǵa bolmaıdy. Bizdiń soltústikte omartashylar jyl saıyn uıany aýystyryp otyrady, óıtkeni qys qatal, tońǵan analyq ara keler jyly durys jumyrtqalamaýy múmkin. Tájirıbeli omartashylar uıalardy qysqa daıyndap, qalyptastyrady. Mysaly aǵashtan jasalǵan uıada 12 kasseta bolady, zamanaýı uıalarǵa 10 rama syıady. Qysqa sonyń tek 7-8-in ǵana qaldyramyz. Qazir uıalardy osylaısha qalyptastyryp jatyrmyn. Óıtkeni barlyq kassetada ara tolyq otyrýy tıis, sonda bal jyly bolyp turady, ony olar aqyryndap jeı beredi. Mundaı uıada qysta temperatýra +25 bolǵany jón», — deıdi omartashy.
Meıramjan Káshkeuly Petropavlǵa sekseninshi jyldardyń sońynda Semeı óńirinen qonys aýdarady. Oblystyq týberkýlezge qarsy dıspanserde biraz jyl zerthana meńgerýshisi, týberkýlezden oblys boıynsha úılestirýshi bolyp eńbek etti. Qazir zeınet demalysynda.
«Toǵyz aǵaıyndymyz, aýylda óstik, mal ustadyq. Biraq eshkim omartamen aınalyspaǵan. Toqsanynshy jyldary Valerıı Kondrahın atty orystyń jigitin kezdestirip, sonymen dostasyp, osy omartashylyqqa meni sol úıretti. Ol kezde qıyn zaman, tıyn-teben bolsyn dep taýyq alyp, aýyldarǵa satyp júrgenbiz, jolda jaıaý ketip bara jatqan jigitti kórip, biraz aparyp tastadyq. Qaıtyp bara jatqanda taǵy sol jigit kezdesti. Sosyn toqtap suradyq, jaıaýlap-jalpylap qaıda bara jatyrsyń dep. Osydan 2-3 shaqyrym jerde omartam bar degesin, aparyp tastadyq. Keıin kelinshegi áıelimniń aýyldasy bolyp shyqty, sóıtip tanystyq dostyqqa ulasty. Birde Valera maǵan „bir omarta alyp, aınalys“ dedi. Men túk bilmeımin, ári aradan qorqamyn ǵoı dep edim, „ózim bárin istep beremin, sen alsań boldy“ dep aıtty. Sodan alyp berip, birde 3 lıtr bankamen úıine keldik, osyny toltyryp bal berse jetedi dep. Barǵannan keıin ol bankaǵa sút quıyp berdi, „ee bal bitip qalǵan eken ǵoı“ dep oıladyq ishimizden. Úıge qaıtaıyq desek, „anaý turǵan bir flıaga baldy alyp ket“ deıdi. Almaımyn dep azar da bezer boldym, joq, „ol seniń bir uıańnan shyqqan bal“ dedi. Árıne, qýanyshym qoınyma syımady. Sol baldy ózimiz jedik, týystarǵa, dostarǵa tarattyq. „Keler jyly mundaı bal bolmaýy múmkin, sondyqtan eki-úsh uıasyn usta“ dedi. Ókinishke oraı, ol dosym 53 jasynda qaıtys boldy. Sodan úırengenim bar, ózim aqyryndap tájirıbe jınadym, osylaısha omartashylyqty kásipke aınaldyrdym», — deıdi Meıramjan Káshkeuly.
Aranyń adamǵa paıdasy kól-kósir. Omartashynyń aıtýynsha, ımmýndyq júıe jumysyn jaqsartyp, aǵzaǵa vırýs-bakterııalarmen kúresýge kómektesedi. Sondyqtan da tumaýratqanda, sýyq tıgende bal jeýdiń paıdasy zor, biraq, qaınaǵan sýmen aralastyrýdan ol qasıetin joǵaltady.
«Qazir aranyń daýysyn estigim kelip, janynda bolǵym kelip turady. Keıin kitaptan oqydym, bul aralar adamǵa paıdaly bıotok bóledi eken. Mysaly ómir bolǵasyn keıde renjip, ashýlanatyn kezder bolady. Sol kezde omartaǵa kelseń janyń jadyrap, emdelesiń. Ekinshiden uıany ashqan kezde sterıldengen aýa shyǵady, munyń ózi dári. Aranyń jelimi — propolıs onyń ózi óte keremet antıbıotık. Ara óniminde qaldyq qalmaıdy, baly, balaýyzy, qaqpaǵy — bári em. Sondaı-aq ólip qalǵan aradan da dári jasaýǵa bolady. Baldyń túrleri kóp, onyń árqaısysynyń óz qasıeti bar. Kúnbaǵys balynyń asqazanǵa paıdasy zor. Qaraqumyq baly júrek jumysyn jaqsartady. Túıejońyshqa baly suranysqa ıe», — deıdi Meıramjan aǵa.
Omartashynyń sózinshe, bul jándik óte kirpııaz. Ekinshiden ústi-basyń taza bolýy tıis. Araqty, temekini, jaman ıisti, tipti parfıýmerııany jek kóredi, unamasa shaǵady.
«Aranyń atalyǵy — jalqaý. Olar tipti ózderiniń tamaǵyn da jınamaıdy. Analyǵyn patshamen salystyrýǵa bolady. Barlyq ara soǵan baǵynady. Onyń óz kúzetshileri, jumysshylary bar. Analyq ara eshqashan uıadan shyqpaıdy. Tek uryqtanǵanda ǵana ushyp, keıin ólgenshe shyqpaıdy. Ony tamaqtandyratyn, artynan jınaıtyn jumysshylar. Analyq ananyń bir ǵana mindeti bar — jumyrtqa salý. Sosyn ózinen qosh ıis — ferromon bóledi, sol arqyly búkil uıany ustap turady. Jas analyqtyń uıasy úlken bolady, qartaıǵan saıyn kishireıe beredi. Taǵy bir ereksheligi — bir uıaǵa eki analyq ıelik ete almaıdy. Jalpy ara sharýashylyǵy boıynsha biraz kórip bilgenim bar, sony jastarǵa úıretip jatyrmyn. Kóbirek ózimizdiń qazaq balalary úırense eken deımin. Bilim kerek, bul jándikter de aýyrady, ony ýaqytynda kórip, emdeý qajet. Jaıylymǵa shyǵaratyn kezi bar, osy bilimdi jastarǵa berip jatyrmyn. Ázirge eki shákirtim bar. Bireýin úıretkenime úsh jyl boldy, qazir ol óz kásibin ulǵaıtyp, bızneske aınaldyra alady. Bir uıadan bastap, qazir altaýǵa jetkizdi. Eginshilikpen, mal sharýashylyǵymen aınalysatyn kásipkerlerge munymen qosymsha aınalysýǵa bolady, alqaptarynyń janyna qoıyp. Jalpy maqsatym — osy kásipti óńirdegi qazaqtardyń arasynda nasıhattaý. Qazir aınalysatyndar bar, biraq olar saýsaqpen sanarlyq», — deıdi Meıramjan Káshkeuly.
Onyń aıtýynsha, qazir ekiniń biri ózin omartashymyn deıdi, biraq, olardyń qandaı bal satyp jatqany belgisiz. Eýropa elderinde ónimdi satýǵa shyǵarmas buryn sapasy tekseriledi.
«Bizge de sondaı qajet, sonda jalǵan baldy satatyndar azaıar edi. Ol úshin elimizde zań jáne aıyppul bolýy tıis. Kópshilik oılaıdy, ara ustaıtyndar krandy ashyp qoıyp, baldy aǵyzyp alyp, kúrep aqsha tabady dep. Olaı emes, qandaı is bolmasyn nátıjesin kórý úshin eńbek etý kerek, eshteńe jaıdan-jaı berilmeıdi. Kásipti jaqsy kórý kerek. Men bul aralarǵa jaqsy ónim alý úshin jaǵdaıyn jasaımyn. Qysta tońbasyn deısiń, kóktemde ýaqytymen tamaǵyn berip, ósirý qajet, al jazda 5-6 adam jınalyp, ózimizshe brıgada quryp, sosyn egisterdi, gúldi alqaptardy izdeımiz. Máselen, eginshilikpen aınalysatyn kásipkerlerdiń kópshiligi biz sııaqty omartashylardy janyna jaqyndatpaıdy, sol sebepti bul másele de zań júzinde sheshilse eken degen tilek bar. Al biz óz kezegimizde mektepterdi balmen qamtysaq. Densaýlyqqa paıdasy orasan, túrli mıkroelementterge baı ónim. Ózim byltyr shamam kelgenshe aýdandaǵy eki mektepke bal aparyp, balalarǵa taratyńyzdar dep qaldyrdym», — deıdi Meıramjan Káshkeuly.
Buǵan deıin SQO-da túrmedegiler omartashy jáne jibek qurtyn ósirýshi mamandyqtaryn meńgeretinin jazǵan edik.