SQO-da 15 myń adamnyń esimi áli aqtalǵan joq – arhıv qyzmetkeri
Qoǵamdaǵy aldyńǵy qatarly, ozyq oıly azamattardy, qazaq zııalylaryn, Alash partııasynyń ókilderin, túrli qoǵamdyq uıymdardyń múshelerin qýdalaý protsesi keńes úkimetiniń qurylýymen tikeleı baılanysty. Qazaq halqynyń betke ustar azamattarynyń basym bóligine naqaqtan jala jabylyp, qýdalaýǵa ushyrady, túrmege jabyldy, jer aýdaryldy, atyldy. Soltústik Qazaqstan memlekettik arhıviniń dırektory Sáýle Málikovanyń aıtýynsha, tek Qyzyljar óńirinde ǵana eń joǵary jaza – atý jazasyna kesilgen 2351 adam búginde aqtaldy.
«Osyndaı qıynshylyqty bastan keshken Qazaqstan halqynyń tarıhyna naqty toqtalar bolsaq, sol tarıhty derekter retinde ashý protsesi Táýelsizdik alǵan kezeńnen bastaldy. 1993 jyly saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵandardy aqtaý jóninde zań qabyldandy. Sol zańnyń negizinde kóptegen azamattar aqtaldy. Iıa, keńes dáýirinde de aqtaldy. Solardyń biri – jerlesimiz Maǵjan Jumabaı. Ol azamat retinde 1960 jyldary aqtalsa, shyǵarmashylyǵy tek 1989 jyly, ıaǵnı tek 30 jyldan keıin ǵana onyń óleńderin jarııalaýǵa ruqsat berildi.
Al túpkilikti aqtaý protsesi 1993 jyly bastaldy. 1997 jyly el tarıhyndaǵy mańyzdy oqıǵa – Qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúnine baılanysty kóptegen azamattardyń esimi tarıhqy oralyp, olardyń isteri qaıta qaraldy, aqtaý protsesi júrgizildi. Sodan beri qarap otyrsaq, 8 394 azamatymyz aqtalǵan eken. 2020 jyly Prezıdent Q.Toqaevtyń Jarlyǵymen Qazaqstanda saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵandardy tolyǵymen aqtaý jóninde memlekettik komıssııa quryldy. Sondaı-aq óńirlik komıssııalar quryldy. Barlyq arhıvterdegi derekterdi jınaqtaı otyra, biz úlken máselelerdi kóterip jatyrmyz. Qanshama azamattardyń tizimderin anyqtap, aqtalmaǵandar boıynsha jumys istep jatyrmyz. Toqsanynshy jyldarmen salystyrǵanda aqtalǵandar sany eki ese ósti. Oǵan ne sebep boldy. Aldymen týǵan-týystary ózderiniń atalary men ákelerin izdestirip, sonyń arqasynda qujattardy kóterip, arnaıy organdarǵa beriledi de, sodan keıin aqtaý protsesi prokýratýranyń sheshimimen «aqtaldy» degen sheshim beriledi», - deıdi Sáýle Málikova.
Tarıhshynyń aıtýynsha, saıası qýǵynǵa ushyraǵan Alash qaıratkerleri, táýelsizdik úshin kúresken azamattar, basqa ulttyń ókilderi, konfıskatsııaǵa ushyraǵan baılar, osy elge kúshpen kóshirilgen basqa ult ókilderi - búgingi kúni óńirde áli de 15 myńǵa jýyq adam aqtaýdy qajet etedi.
«Qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń jańa sanaty – dúnıe-múlki konfıskatsııaǵa ushyraǵan baılarǵa erekshe toqtalar edim. Sebebi 1928 jyly baılardy konfıskatsııalaý týraly qaýly qabyldanǵannan keıin, ol kezdegi osy Petropavl okrýginde 34 adam ilekken eken. Olardy bar jıǵan-tergen dúnıe-múlkinen aıyryp, otbasymen jer aýdarǵan. Olar bosap shyqqannan keıin negizgi bóligi elge kelýge qoryqqan, Reseı memleketine, basqa elderge ketýge májbúr bolǵan. 1931 jyly olardy «kýlaktardyń» qataryna qosyp, qazaqtardan basqa ulttyń ókilderi – orys, ýkraın, tatar, taǵy basqalaryn jer aýdarǵan, kontslagerlerge jibergen eken. M.Jumabaev aýdanynda Aleksandrovka degen eldi meken bar. Ol jerde kýlaktardyń kontslageri bolǵandyǵy týraly derekter tabyldy. Musa Beısenov degen azamattyń haty saqtalǵan, ol kisi: «Meniń bar múlkim alyndy, endi eshqandaı menshigim joq. Bul jerde densaýlyǵym nasharlap ketti, meni bosatyńyzshy» dep jazǵan eken. Sol hatqa «joq, bolmaıdy» degen jaýap berilipti.
Kezinde Tóńkeris degen jer bolǵan. Qazir onyń bir bóligi Tımırıazev aýdanyna, endi biri Shal aqyn aýdanyna qaraıdy. Jarqyn degen, Baıqala dep atalǵan eldi mekende baılardyń lageri bolǵan eken. Aýmaqty tikenek symmen qorshap, baqylaýda ustap, burynǵy baılardy túrli jumystarǵa jekken.
Baılardyń áreketi jaı ǵana qylmystyq is retinde qaralyp kelgen, endi búgingi kúni baılardyń toptasyp, keńes úkimetine qarýly qarsylyq kórsetkenin biz derektermen dáleldep otyrmyz», - deıdi arhıv dırektory.
Byltyr jergilikti komıssııanyń jumysy nátıjesi retinde birneshe kitap jaryqqa shyqty.
Al 2017 jyly Petropavlda eske alý taqtasy memorıaldyq eskertkishi boı kóterdi. Ol qabyrǵaǵa aqtalǵandardyń tizimi tolyq engizilgen.
Buǵan deıin SQO-da Alash zııalylaryna arnalǵan memorıaldyq keshen salynatynyn aıtqan edik. Ol 1918 jyly Mirjaqyp Dýlatov bastaǵan alashordashylardyń uıymdastyrýymen, 10 myń adam qatysqan jıyn ótken jer – Jambyl aýdanyndaǵy Áltı qajynyń qonysynda boı kótermek.