SQO arhıvi Alash qaıratkerlerine qatysty tyń qujattarmen tolyqty - Sáýle Málikova
– Sáýle Zeınollaqyzy, bıyl óńirdegi basty arhıvtiń qurylǵanyna 100 jyl toldy. Qysqasha tarıhyna toqtalyp ótseńiz...
– Arhıvtiń tarıhy eldiń tarıhymen tyǵyz baılanysty. 1917 jylǵy aýmaly-tókpeli kezeńde bolshevıkter óz Úkimetin ornatty, osy jyldyń aıaǵynda qazaq komıtetterimen birge Alash óz Úkimetin – Alash Ordany qurdy.
Azamat soǵysy jyldary Petropavlda bolshevıkterdiń bıligi qulaǵan. Sonda eki jyldaı Alash qaıratkerleri, Alash orda óz komıtetterimen jáne Sibir ýaqytsha Úkimetimen birge basqarǵan bolatyn. Osy oqıǵa aıaqtalǵannan keıin, 1920 jyly Qazaq avtonomııalyq Respýblıkasyn qurý jóninde Máskeýdiń, Lenınniń tikeleı qatysýymen jańa Avtonomııalyq respýblıka ornady. Bul kezde Petropavl Sibir Úkimetiniń qol astynda boldy. Tek 1921 jyldyń sáýir aıynda ǵana biz Aqmola gýbernııasy, ortalyǵy Petropavl bolyp Qazaq ASSR quramyna kirdik. Jańa qurylǵan Úkimettiń, memlekettik organdardyń ár ýaqytta júrgizip otyrǵan is-qaǵazdary sol ýaqytta vedomstvolyq arhıvterde saqtaldy.
Aqmola gýbernııalyq atqarý komıteti basqa gýbernııalar sııaqty ortalyqtandyrylǵan arhıv qurý jóninde sheshim qabyldaıdy. Jeke mekeme, kásiporyndar men uıymdardaǵy qujattardy jınaqtap, bir jerge saqtalatyn boldy.
Aqmola gýbernııasy atqarý komıteti arhıv bıýrosyn qurý jónindegi sheshiminde arhıv salasynyń negizgi mindetteri aıtylyp ketken. Olar – qujattardy jınaqtaý, saqtaý jáne ony paıdalaný.
Osy úsh negizgi maqsatty biz 100 jyl boıy júzege asyryp kele jatyrmyz. Ýaqyttyń ótýine, ólkeniń álýmettik-ekonomıkalyq, saıası damýyna baılanysty Arhıvtiń mindetteri men baǵyttary saqtalsa da, mazmuny kúrdelenip, tolyǵyp otyr.
1998 jyly arhıv qujattary jóninde arnaıy «Ulttyq arhıv qory jáne arhıvter týraly» Zań qabyldandy. Oǵan bıyl 25 jyl toldy. Ulttyq arhıv qoryna kiretin qujattar turaqty saqtalyp, halqymyzdyń qujattyq jady bolyp sanalady. Al ony saqtaý úshin arnaıy jaǵdaılar jasalǵan.
Bul – arnaıy ǵımarattardyń salynýy, qajetti qural-jabdyqtarmen qamtamasyz etilýi, arhıv qoımalarynda birqalypty temperatýralyq- ylǵaldy rejımniń bolýy, óship bara jatqan qujattardy restavratsııa jasap, qalpyna keltirý.
– Zaman bir orynda turmaıdy, únemi damý ústinde, sizder óz jumystaryńyzda qandaı jańashyldyqtardy engizip jatyrsyzdar?
– Qazan aıynyń ortasynda Orynbor qalasynda Reseı arhıvısterimen kezdestik, ondaǵy maqsat – ózimizdiń arhıv salasyndaǵy jetistikterimizben bólisip, pikir almasý jáne qujattardy paıdalanýda birge ǵylymı basylymdar daıyndaý.
Kezdesý barysynda ortaq tarıhymyzǵa baılanysty Asharshylyq jyldary, Ekinshi Dúnıejúzilik soǵys, tyń ıgerý, t.b.qujattar jınaǵyn shyǵarý máselesi qaralyp, oń sheshimin tapty.
Jalpy sandyq formatqa kóshirýde Qazaqstan arhıvısteri alda keledi. Reseılikter bizden úırenetin jaqtary bar ekenin aıtyp, jumysymyzǵa oń baǵa berdi.
Bizde sandyq formatqa kóshirý jospary bar, ony mınıstrlik bekitken. Respýblıka boıynsha da bul jumys boıynsha aldyńǵy qatardamyz. SQO arhıvinde 1 mln 800 myń qujat saqtalsa, sonyń 5,4%-y, ıaǵnı 94 myńy tsıfrlyq formatqa kóshirildi. Bul aldymen zertteýshilerge jedel kómek berýge yńǵaıly. Ekinshiden adamdar ártúrli, olardyń biri arhıv qujattaryn uqyptylyqpen paıdalansa, endi biri «jyrtyp alamyn, búldiremin» dep oılamaı, aıtqannyń ózinde qalaı-bolsa solaı qoldanýy múmkin. Al qazir suraǵan jaǵdaıda olarǵa elektrondy formatyn beremiz. Eń negizgisi – halyqtyń suraýyna baılanysty biz qujatty jedel taýyp alamyz.
Sandyq formatqa kóshýdiń oń tustary kóp. Buryn kelgen adam ótinish jazatyn, keıin sol boıynsha qoımaǵa baryp, izdep taýyp ákeletin. Oǵan biraz ýaqyt kerek edi. Al qazir bazadaǵy derekterdi paıdalanyp, jedel jaýap beremiz. Qazirgi ýaqytta jedel túrde jaýap berý kóp máseleni oń sheshedi, ol jeke adamdar nemese zańdy tulǵalar bolsyn.
Al kópshilik qyzyǵýshylyq týdyratyn tarıhqa baılanysty qujattardy ózimizdiń resmı saıtymyzǵa ornalastyrdyq. Ol – kóp jylǵy jumystyń nátıjesi. Máselen, «Esimderi máńgi jadymyzda» degen jobamyzda Ekinshi Dúnıejúzilik soǵysqa SQO-dan attanǵan 80 myńnan astam adamnyń esimi engizilgen.
Mysaly, Ybyraev dep tersem, barlyq Ybyraevtardyń famılııasy shyǵady. Qaı jyly týǵan, qaı jerden soǵysqa attanǵan, qaı jerde soǵysqan, qandaı shende bolǵan, qaı jyly mert bolǵan nemese habarsyz ketken – osynyń bári kórsetiledi.
Bul jerde sondaı-aq SQO-dan shyqqan Keńes Odaǵynyń batyrlary týraly da aqparat bar. SQO-dan partızan qozǵalysyna qatysqandardyń tizimin de qostyq. Ol Belarýs arhıvinen alyndy. Bizdiń maqtanyshpen aıtatyn eńbegimiz - 106 kavalerııalyq-atty dıvızııanyń Harkov túbinde qaza bolǵandardyń tizimi. Ol jaqyn arada tabylǵan qujattarmen tolyqty.
Sondaı-aq soǵysqa baryp, túrli jaǵdaılarmen tutqynǵa túsken, tutqynnan azat etilgennen keıin fıltratsııadan ótken, keıin elge kelip, tutqynda boldy dep qýǵynǵa ushyraǵan 4 myńnan astam azamattyń tizimi de osynda jarııalandy.
Jaqynda saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń bazasy jarııalanady. 8 395 azamat – aqtalǵandar bazasy, ony jınaqtadyq. 2 352-si – atylǵandar. Budan basqa áli kúnge deıin aqtalmaǵandary da bar, olardyń sany 14 myńnan asady. Munyń bári – elektrondy formatqa kóshirilgen qujattardyń kishigirim ǵana bóligi.
– Qandaı qujattar birinshi kezekte sandyq formatqa kóshirilip jatyr?
– Eń birinshi kezekte biz óte qundy qujattarymyzdy sandyq formatqa kóshirdik. Ol ólkeniń tarıhyna, jeke tulǵalardyń ómirbaıanyna baılanysty.
Mysaly Maǵjannyń óz qolymen toltyrǵan anketasy, Maǵjannyń asharshylyqqa qatysty 1922 jyly jazǵan esebi bar orys tilinde, asharshylyqpen kúresti uıymdastyrý jáne kómek jınaý maqsatymen mandat berip, qanshama azamatty bolystarǵa jibergeni jóninde túpnusqa qujattar saqtalǵan.
Odan keıin oblystyq qalalyq ákimdiktiń sheshimderi bazaǵa engizildi. Sebebi keshegi kúni bir ǵana uıymnan 30-dan astam suraý tústi. Biz suranystarǵa jedel túrde jaýap berý úshin jer, turǵyn úı kezegine turý máselesine qatysty, eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna baılanysty shyqqan sheshimderi birinshi kezekte elektrondy bazaǵa engizdik. Qazir turǵyndardan saıajaı ýchaskelerine jáne garaj kooperatıvterine qatysty suraý kóp túsip jatyr, ol «gorıspolkomnyń» sheshimderi.
Budan birneshe jyl buryn qala kósheleriniń ataýlaryna, olardyń shyǵý tarıhyna, eldi mekenderdiń kóshe ataýlaryna baılanysty úlken suraý kelip tústi. Jalpy qazaqstandyq reestrge engizý maqsatymen jumys atqardyq. Ol jerde de jergilikti organdardyń sheshimderi qajet boldy. Sony da elektrondyq bazaǵa engizdik, ıaǵnı qandaı qujattar kóp suranysqa ıe, solar birinshi kezekte tsıfrlandyryldy.
– «Arhıv – 2025» baǵdarlamasynyń qabyldanǵanyn bilemiz, nátıjesi bar ma?
– Shetelden elimizdiń tarıhyna baılanysty qujattardy jınaqtaýdamyz. Bıyl Alash qaıratkerleri jaıynda kóp qujat tabylyp, ákelindi. Maǵjannyń ómirine qatysty keremet túpnusqa qujat bıyl Máskeýden alyndy. Onda Maǵjannyń Máskeýge ketýine májbúr bolyp, sol jerde qol qýsyryp jaı otyrmaı, Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda oqyp, sonymen qatar Názir Tórequlov dırektor bolǵan «Shyǵys» baspasynda aýdarmashylyq qyzmet atqarǵandyǵy jazylǵan. Sol baspa qyzmetkeri retinde tizimde birinshi Álıhan Bókeıhan, odan keıin ekinshi Maǵjan Jumabaı tur aýdarmashy retinde. Ol jerde Lenınniń jazbalaryn qazaqshaǵa aýdardy, M.Gorkııdiń «Býrevestnıgin», Vsevolod Ivanovtyń shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdarǵan. Sondaı-aq mektepterge qajet ǵalymdardyń fızıka jaıyndaǵy orys tildi eńbekterin qazaq tiline aýdaryp, eńbek etkendigi aıtylǵan.
Taǵy bir qujat – Maǵjannyń kúrdeli kezeńde saıası qaıratkerligin rastaıtyn 1918 jyly Petropavl ýezdik ІІ tótenshe jınalysyna qatysqany týraly qujat. Kún tártibinde Esil (Ishım) ýeziniń Tıplodýbnyı bolysy men Tuqala (Tıýkalınsk) ýeziniń Pravdınskıı bolysyn Petropavl ýezine qosý týraly másele qaralǵan eken. Al ekinshi qaralǵan másele – Esep komıssııasyna kandıdattardy qosý jáne oblystyq zemstvonyń quramyna daýys berýshilerdi saılaý boıynsha bolǵan. Ýaqytsha Sibir úkimetiniń ókili Kýznetsovtyń sóılegen sózin Maǵjan Jumabaıdyń qazaqtar úshin túsinikti bolýy úshin qazaq tiline aýdaryp otyrǵany hattamada atap turyp jazylǵan.
Ekinshi tulǵa – Smaǵul Sádýaqasov. Onyń bizde óte qundy qujaty bar. Aǵartý mınıstri bolǵan kezeńde osy ólkede qyzmet etken, aqyn, «qyzyl» komıssar bolǵan. Tverıtın degen aqyn «Qozy Kórpesh, Baıan Sulý» shyǵarmasyn orysshaǵa aýdarǵan. Sony Smaǵul Sádýaqasov mınıstr retinde kelisimge otyryp, qol qoıyp, qoljazbasyn satyp alǵan.
Jalpy bul qaıratkerdiń Qazaqstan tarıhyndaǵy orny erekshe. Bul tulǵa áli tolyq zerttelmegen, qazirgi ýaqytta Goloşekınge qarsy shyqty dep jalpylama aıtqanymen, ol birinshi qazaq ekonomısi, ádebı synshyladyń birinshi qatarynda dep te aıtýǵa bolady. Onyń 19 jasynda jazǵan «Qazaq ádebıeti» degen maqalasynda búkil qazaq tarıhyndaǵy aqyndarǵa – Birjan sal, Abaı, Maǵjan óleńderine jan-jaqty toqtalyp, tereń ǵylymı eńbek jazǵan eken.
Keńes saıasatynyń jaǵymsyz jaqtaryn ashyq aıtyp, synaǵan, qarsy shyqqan. Smaǵul – Qazaqstanda birinshi joǵary oqý ornyn ashýdy uıymdastyrǵan. Qazaq teatrynyń negizin qalaýshy da – osy kisi. 1933 jyly ol Máskeýge ketýge májbúr boldy. Sol jerde joǵary oqý ornyn aıaqtap, qyzmet etip júrgen jerinde kenetten qaıtys boldy. Ne sebepten qaıtqany áli kúnge deıin jumbaq.
– Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasymen Qazaqstanda saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵandardy tolyǵymen aqtaý jóninde aýqymdy jumys júrgizilip jatyr. Bul jumystyń bizdiń óńirde nátıjesi qandaı?
– Óńirde úlken jumys toby quryldy, oǵan jergilikti ýnıversıtettiń ǵalymdary, arhıv qyzmetkerleri kirdi. Úsh jylda aýqymdy jumys atqaryldy. Keńes dáýirinde alǵash ret saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵandardy 1950 jyldardyń aıaǵynda aqtaý júrdi. Keıin alpysynshy, sekseninshi jyldyń aıaǵynda aqtaldy bir bóligi. Táýelsizdik alǵannan keıin 1993 jyly Saıası qýǵynǵa ushyraǵandardy aqtaý týraly Zań qabyldandy, biraq sol zań qýǵynǵa ushyraǵandardyń sanatyn naqtylap bere almady. Saldarynan kóptegen bóligi aqtalmaı qaldy. Prezıdentimizdiń, ult zııalylarynyń usynysy boıynsha 2020 jyly qarasha aıynda Jarlyq qabyldanyp, bizde josparly túrde jumys júrgizildi. Sol jumystyń barysynda óte kóp aqparat jınaqtaldy. Sonyń ishinde jańa sanattar anyqtaldy, buǵan deıin zerttelmegen. Ol – qazaqtyń baılary. Іri baılardyń dúnıe-múlki konfıskelenip, odan keıin otbasylarymen jer aýdarylyp ketse, al otyzynshy jyldary halyqtyń aýqatty bóligin jańasha «kýlak» dep atady. Búgingi kúni bizdiń oblysta ǵana 3 myńǵa jýyq osyndaı adam anyqtaldy. Sonyń ishinde iri 368 baı, 3 283-i - «kýlak» tizimine engender.
Saıası qýǵynǵa ushyraǵandarmen jumys barysynda bizdiń óńirge kóship kelgenderdiń tizimin jasadyq. 1944 jyly sheshender men ıngýshtardyń bizge jer aýdarylǵandar sany 20 myńnan astam ekeni belgili boldy. 1937 jyly 9 350 koreı, 1941 jyly 80 myńnan astam nemis, 1936-1940 jyldary 54 834 polıak deportatsııalanǵan. Buǵan deıin polıaktardyń 21 myńy ǵana SQO-ǵa jer aýdaryldy dep keldi.
SQO boıynsha saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń kartotekasy jasaldy, oǵan 8 747 adam engizildi. Onyń ishinde 4 446 adam 58 bap boıynsha sottalǵan.
– Arhıvtiń negizgi baǵyttarynyń biri – qujattardy paıdalaný dep aıttyńyz. Osy bir ǵasyrdyń ishinde talaı ǵylymı-zertteý eńbegi jaryqqa shyqqan shyǵar...
– Qujatar negizinde kitaptar shyǵaramyz, ǵylymı maqalalar – monografııalar, qujattar jınaǵy jaryq kóredi. Sońǵy 15-20 jylǵa toqtalsaq, ólkeniń tarıhyna baılanysty HІH ǵasyrdyń orta kezeńinen bastap, 2017 jylǵa deıin ólkemizdiń aımaqtyq-ákimshilik bólinisiniń tarıhy jınaqtalǵan qujat, Keńes Odaǵynyń batyrlaryn osy arhıv derekteri negizinde jınaqtap, naqty 55 azamattyń tizimin jasadyq. Ol jınaqta qazaqsha-oryssha ómirbaıanyn berdik, olardyń esimimen qaı eldi mekende qaı kóshege esimi berilgendigi týraly maǵlumat bar.
Keńes dáýirinde eńbegimen aty shyqqan adamdardyń ómirbaıanyn berdik jáne Táýelsizdik alǵannan keıin Eńbek Eri atanǵan azamattarymyzdy da jınaqqa engizdik.
Maǵjannyń 125 jyldyǵyna Maǵjannyń eki tomdyǵyn shyǵardyq. Alǵash ret arhıv qujattary negizinde onyń shejiresin berdik. Ekinshi tomynda óleńderi bar. Osy jumys barysynda onyń alǵashqy «Sholpan» atty óleńder jınaǵyn taptyq. 1912 jyly Qazan qalasyndaǵy baspadan shyqqan. Sonyń túpnusqasyn taýyp, kitapqa engizdik. Bıyl túpnusqadaǵy óleńderdi kırıllıtsaǵa aýdaryp, sol «Sholpandy» kez kelgen azamat oqı alatyndaı etip baspaǵa daıyndadyq. «SQO-nyń Alash qaıratkerleri» atty qujattar jınaǵy shyqty.
Saıası qýǵynǵa ushyraǵandardy aqtaý boıynsha jumystyń qorytyndysy retinde eki kitap ázirledik. Qýǵynǵa ushyraǵandardyń urpaqtarynyń, týystarynyń nemese ǵalymdardyń solar jónindegi estelikteri. 600 betten turady, jyldyń sońyna deıin jdaryqqa shyǵýy tıis.
Ekinshisi, din ıeleriniń saıası qýǵynǵa ushyraý barysy. Bul – qujattar negizinde jazylǵan jınaq. Maǵjannyń 130 jyldyǵyna jańa kelip túsken qujattarmen biriktirip monografııa ázirlep jatyrmyz. Demeýshi tabylǵan jaǵdaıda jyl sońyna deıin jaryq kóredi.
– Turǵyndarǵa qyzmet kórsetesizder, ádette olar qandaı ótinishpen keledi?
– Ártúrli ótinishpen keledi. Kóbine zeınetke shyǵar aldynda jumys ótilin dáleldeý úshin kómek surap keledi. Bir mysal, jaqynda fırmany basqarǵan bir turǵyn keldi, eńbek kitapshasynda mór durys qoıylmaǵan, endi ol birneshe jyl sol uıymdy basqarǵanyn dáleldeı almaı júr. Keıbiri qujattaryn taba almaı jatady. Bárine kómektesýge tyrysamyz. Qazir tipti, bizdiń tikeleı mindetimiz bolmasa da, shetelde jumys istep, endi elge oralyp, myna jaqta zeınetke shyǵar kezde mórleri durys bolmaı jyldary eseptelmeı jatqandarǵa da qoldan kelgenshe kómektesýge tyrysamyz.
Osydan birer jyl buryn alǵash ret Qazaqstannyń arhıvısteriniń kongresi «Ashyq qoǵamǵa-ashyq arhıv» ótti. Jıynǵa sheteldikter de qatysty. Sol jerde ıÝNESKO-nyń ókili bizben kezdesip, osy taqyrypta sóz órbitti. Sol jerde «volonterler bolýy kerek, olar kelgen kisilerge kómektesýi qajet» dedi. Men oǵan bizdiń jumysymyzdy aıtyp berdim: egde jastaǵy adam keldi, ol ózine ne kerek ekenin naqty bilmeıdi, sonda janynda otyryp, túsindirip, qajet bolsa tıisti mekemelerge telefon shalyp, jumysyn bitirip berýge tyrysamyz.
Birinshi qabatta kelýshilerge arnalǵan «Connection Point» buryshymyz bar. Onda «e - úkimet» veb - portalyna kirip, memlekettik qyzmet alýǵa kez kelgen mekemege suranymyn joldaı alady. Mysaly Sizge suraý jiberý kerek, máselen Almaty qalasynyń joǵary oqý ornyna. Biz memlekettik qyzmet alýǵa keńes berip, ótinishti qalaı toltyrǵan durys – bárin kórsetip, aıtyp beremiz. Osyny aıtqanymda ıÝNESKO ókili tańǵaldy, «SQO arhıviniń tájirıbesin barlyq jerge taratý kerek» dedi. Bul bizdiń kúndelikti atqaratyn jumysymyz.
Bir jylda oblys boıynsha 30 myńnan astam suranym túsedi, ol tek arhıvtik anyqtama boıynsha ǵana. Al jalpy 70 myńǵa jýyq adamǵa qyzmet kórsetemiz.
– Jospar-maqsatyńyzben bólisseńiz...
– Alǵa qoıǵan maqsatym – Sábıt Muqanovtyń qoljazbalary Máskeýdiń arhıvinde saqtalǵan. Sony alǵym keledi, bul qujattardy 1 mln teńgege baǵalap otyr. Reseıdiń arhıvteri aqyly qyzmet kórsetedi. Jazýshynyń 125 jyldyǵyna oraı arhıvimizdi osy qujattarmen tolyqtyrsaq degen nıet bar.
– Rahmet!