Sırııadan kelgen balalar ushaq kórse tyǵylatyn jer izdep ketedi - Almasbek Shaǵyrbaı
- Táýelsizdiktiń qunyn bilmeı, elimizdi tastap jyraqtan jumaq izdep ketkenderdiń arasynda otandastarymyz óte kóp. Sırııaǵa ketken otandastarymyzdy búginde Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń qoldaýymen «Jýsan» operatsııasy arqyly elge qaıtarǵan jaıymyz bar. Qazir «Jýsan-4» operatsııasyn UQK sátti ótkizdi. Osy ýaqytqa deıin «Jýsan-1» operatsııasynan - 47 adam, «Jýsan-2» operatsııasynyń arqasynda 231 adam, «Jýsan-3» operatsııasy arqyly 230-ǵa jýyq adam elge qaıtty. «Jýsan-1» operatsııasynyń ózin aıtsaq, bul protsess uzaqqa sozyldy. Birneshe aı boıy qandy soǵys bolyp jatqan elden azamattarymyzdy alyp kelýge barynsha kúsh salyndy. Adasqan azamattaryn qaıtarýǵa birinshi bastama kótergen el - Qazaqstan. Keıbir memleketter Sırııaǵa ketken adamdaryn azamattyqtan shyǵaryp tastady. Kóp uzamaı kórshiles el Ózbekstan da azamattaryn qaıtara bastady.
- Soǵys alańyn kórgen, sanasy ýlanǵan azamattar qazirgi qoǵam úshin qaýipti emes pe?
- Mundaı suraq týyndaýy zańdy. Oǵan baılanysty aıtarym, qaıtarylǵan azamattardyń basym bóligi - áıelder men jasóspirimder. Erlerdiń barlyǵy derlik sol jaqta qaza tapqan. Áıeldermen arnaıy ortalyqtarda, dintanýshy, áleýmettik qyzmetkerler, psıhologtar jumys istep jatyr. Olardy qaıtadan qoǵamǵa qaýipsiz tulǵa etip tárbıeleý, áleýmettik ortaǵa beıimdeý qolǵa alynǵan. Oǵan qansha ýaqyt keteri belgisiz. Bálkim aılar, bálkim jyldar. Olardyń psıhologııasy óte qatty zaqym alǵan. Ortalyqta oınap júrgen oıyn balalary ushaqty kórgende birden tyǵylatyn tesik izdep ketedi. Kózderinde úreı bar. Olar ústinen bomba túsedi eken dep qorqady. Bizdiń balalar oıyn alańynda alańsyz oınap júredi. Balalardyń kópshiligi qazaq emes. Sırııaǵa ketken qyz-kelinshekter kúıeýleri ólgen soń sol jerdegi basqa ult ókilderine turmysqa shyǵady. Orys, tájik, ózbek bolýy múmkin. Nátıjesinde dúnıege kelgen balalar qazaq emes. Biraq olar oryssha, arabsha sóıleıdi. Olardyń barlyǵyn qazaq balalary dep aıta almaımyz. Sondaı jaǵdaı.
- Sáláfızm aǵymyndaǵy adamdardyń Qazaqstandaǵy áıelderge de jasap jatqanyn estip jatyrmyz...
- Iá, álbette. Ol ras. Olar qarakózderimizdi áıel retinde nekelep alady da, bir-eki aıdan soń «talaq etip» taǵy basqasyna úılenedi. Talaq etken soń qyz qaıda barady? Turmysqa shyqqanyn eshkimge aıtpaǵan, áke-sheshesi bilmeıdi. Jalǵyzsyraǵan áıelge kelesi «saqaldy» qamqorlyq jasap, ózine jar etip nekelep alady. 2-3 aı ótken soń olar da talaq qylyp kete beredi. Óz aralarynda qarakózderimizdi osylaı qor etip júr. Qazaqta jaqsy sóz bar, pyshaqty ózińe ur, aýyrmasa ózgege ur degen. Búgin «týra joldamyz, taza ıslam dinin ustanamyz» dep júrgen adamdardyń boıynan ózderin basqalardan artyq kórip, áıelderdiń quqyǵyn taptap júrgeni ıslamǵa esh qatysy joq. Bul ıslamǵa úsh qaınasa sorpasy qosylmaıdy. Kemshilik dinde emes, dindi durys túsinbegen adamdarda.
Osylaısha jylyna 6, 8, 10 ret turmysqa shyqqan qarakózderimiz bar. Batys óńirinde, Almatyda da bolǵan.
– Bul qyzdardyń ahýalyn qalaı bilip otyrsyzdar? Ólimnen uıat kúshti degen túsinik bar. Olar basyndaǵy jaıtty tipti ata-analaryna da aıtpaıdy ǵoı.
– Júregi jaralanǵan qyzdar meshitterge jubanysh izdep keledi. Imamdarmen sóılesedi, syryn aqtarady. Biraq, ókinishke qaraı, bolǵan oqıǵany keri qaıtarýǵa múmkindik joq. Alaıda saqal qoıǵandardyń barlyǵyn bir kategorııaǵa kirgize almaımyz. Sonyń bir tarmaǵy qoǵamǵa zııanyn tıgizip otyr.
– Kelip jatqan azamattarymyzdyń oıy qalaı ózgeredi? Olar raıynan qaıta ma?
– Iá, kópshiligi adasqanyn moıyndaıdy. Biz ózimiz táýelsiz elde júrgenimizdi kóp sezine bermeımiz. Men doktorantýrada bilip alyp júrgende, sheteldik taǵylymdama baǵdarlamasymen 2014 jyldary Túrkııada taǵylymdamadan óttim. Sırııa men shekaralas qalalarynda jáne Ystanbul, Kastamona, Ankara qalalarynda boldym. Ol kezderi Sırııada soǵys oty endi tutana bastaǵan. Sonda sırııalyqtar óz otandaryn tastap, Túrkııada bosyp júrdi. Olarmen tildesken kezde «biz bir bóligimiz Túrkııada tynysh ómir súrip jatyrmyz. Sırııadaǵy týystarymyz ártúrli áleýmettik jeli arqyly SMS jazyp, satqynsyńdar dep aıyptaıdy», deıtin. Sırııaǵa qaıta baraıyn dese ólim kútip tur, qaıtpaıyn dese «ar azaby» taǵy bar. Osylaı qınalyp júrgen sırııalyqtardy kórgende, áýejaıda, temirjol vokzaldarynda bosqyndardyń tósenish retinde kartonǵa rıza bolyp jatqan túrin kórgende elimizdegi tynyshtyq pen táýelsizdiktiń qadirin túsingendeı boldym. Jasy-kárisi bári solaı jatqanyn óz kózimmen kórdim. Qazaqta «ıt - toıǵan jerine, er - týǵan jerine» degen sóz bar. Barlyǵymyz týǵan elimizdi kórkeıtýge, damytýǵa qyzmet etýimiz kerek. Ol úshin qazir bizge turaqtylyq qajet.
– Jalpy, sáláfızm aǵymy elge qalaı keldi? Ony belgili bir tulǵalar ákeldi me?
– Sáláfızmniń Qazaqstanǵa kelýine qatysty tarıhshylardyń pikiri ártúrli. Negizinen keıbir azamattarymyzdyń Saýd Arabııasyna baryp oqyp kelgen kezinen bastaý alady. «Qazaqstanǵa taýhıd táýelsizdik alǵannan keıin keldi» dep aıtyp júrgen azamattar bar. Olar syrttan oqyp kelip, ata-baba dástúrin joqqa shyǵaryp, basqa eldiń, arabtardyń saltyn, mádenıetin din eken dep elimizge nasıhattaı bastady. Osy kezde jergilikti ımamdar men qoǵamda qarama-qaıshylyq týdy. Osy kezeńde elimizge sáláfızm kele bastady degen pikir bar. Naqty fakt joq. Keıbireýler Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy sol jyldary sáláfızmmen qatty kúrespedi degen pikirlerdi alǵa tartady. QMDB-ny aıyptaı almaımyz. Óıtkeni onyń qolynda bılik, zań kúshi joq.
– Jastardyń dinge bet burýy, basqa aǵymdarǵa ketip qalýy qalaı boldy?
– 70 jyl sovet úkimeti tusynda ómir súrip, ol vakýýmnan shyqqan jastarda rýhanı izdenis boldy. Ol ýaqytta ıdeologııa da durys bolǵan joq. Rýhanı izdenis ústindegi jastarymyz syrttan kelgen aǵymdarǵa tap boldy. Bilim alý úshin Pákistanǵa, Sırııa, Lıvııa, arab memleketterine ketti. Bir bóligi memlekettik baǵdarlamamamen, bireýler óz qarjylaryna bardy. Teris dinı aǵym ókilderi olardy til úıretemiz dep qataryna tartty. Mysyrǵa barǵandardy «arab tilin tegin úıretemiz» degen uranmen shaqyrǵan. Stýdentter úshin arab tilin tegin úırený - úlken olja. Arabsha úıretip, arasynda ýaǵyz aıtyp kóptegen azamattardy osylaısha óz qatarlaryna qosyp otyrǵan. Elge kelgen soń ol azamattar biraz ýaqyt nasıhatyn júrgizip júrdi, keıin qateleskenderin túsinip, bas tartqandar da boldy.
– Biraq qansha adam qateleskenin uǵyna almaı áli adasyp júr...
– Iá, ol syrtqy atrıbýtıkadan da bilinedi. Din degen osy eken dep Pákistanda oqyǵandar appaq kıinedi. Bizdiń klımat Pákistandaǵydaı emes, óte sýyq. Bul kıimdi olar ystyq jaqta kúnnen qorǵaný úshin kıedi. Biraq, bireýler dinı kıim osy eken, paıǵambarymyz solaı kıingen eken degen túsinikterdi qalyptastyryp otyr. Al appaq kıim tez kirleıdi. Islam tazalyqty úndeıdi. Ekeýi úılespeıdi. Kir kıinip adamdarǵa dindi ýaǵyzdaıdy. Bul - Islamǵa kir keltirý. Bireýge bir nárse úıretý úshin adam aldymen ózin tárbıelep alýy kerek. Ózi kir-kir bop turyp taza dindi nasıhattaıtyn bolsa, sátsiz bolady. Ár eldiń ulttyq kıimderin dinı kıim eken dep, sol eldiń ulttyq salt-dástúrine negizdelgen ıslam dinin alyp kelip sony bizdiń qoǵamǵa qabyldatqysy keletin jastarymyz daý-damaı týǵyzyp otyr.
– Jat aǵymǵa ketken tek jastar emes qoı, taǵy kimder erip otyr?
– Materıaldyq turǵydan tarshylyq kórgen adamdar da erýi múmkin. Bul sırek kezdesetin jaǵdaı. Basqa da qalalarda boldym. Eń qymbat kólik minetin, eń qymbat telefon ustaıtyn saqaldylar. Almatyda da sol. Biz qazaqtar - eliktegish halyqpyz. Jastar sportshylarǵa elikteıdi. Al sportshylarymyzdyń qatarynda ártúrli aǵymǵa kirip ketkender bar ekeni jasyryn emes. Mysaly Gollıvýdtyń ataqty juldyzdary bizben birge degen sekildi. Sol arqyly qatarlastaryn kóbeıtedi. Motıvatsııa beredi. Keıbireýler qoǵamdaǵy ádiletsizdikke qarsy sol aǵymdar arqyly ózinikin dáleldegisi keledi. Barlyq aǵymǵa kirgenderdi tek qana dinı saýaty bolmaǵan soń sol aǵym jeteginde ketti dep aıta almaımyz. Arasynda bilikti, oqyǵan azamattar da kezdesedi.
– Teris aǵymdarmen kúrestiń qandaı joldaryn usynasyz? Qoǵamda qansha degenmen dinı ahýal ýshyǵyp ketpeı me degen qorqynysh bar...
– Aǵartý jumystaryn júrgizý kerek. Olardyń qoldanyp jatqan ınnovatsıalyq tehnologııalaryn ózderine qarsy qoldaný kerek. Halyqtyń dinı saýatyn ashý kerek. Túrkııada ol másele joq. Barlyq adamdar dinı saýatty. Ol elde bir ǵalym telearnadan shyǵyp sóılep, saq bolyńdar dese, búkil halyq oǵan qulaq asady. Bizdiń halyqta ondaı ǵalymdar endi qalyptasyp keledi. Álemge áıgili Ál-Azhar ýnıversıtetinde bilim alǵan otandastarymyz elge endi kelip, ýnıversıtetterde qyzmet atqaryp jatyr. Orta Azııadaǵy biregeı Nur-Múbarak Egıpet ıslam mádenıeti ýnıversıtetinde buryn doktor, professorlar arabtar bolsa, qazir olardyń biliminen kem túspeıtin doktor, professorlarymyz bar. Ýaqyt óte kele din máselesi oń sheshimin tabatynyna dintanýshy maman retinde senimdimin. Bul - ótpeli kezeń. Biraq búgingi tańda halyqtyń táýelsizdik alǵan kezdegimen salystyrǵanda saýaty bar. Immýnıteti qalyptasyp keledi. Qazaqtyń aǵartýshylaryn alyp qarasaq, Abaı, Shákárim, Ahmet Baıtursynov, barlyǵynyń dinı saýaty bolǵan. Birneshe tildi meńgergen. Dindi ishteı túsingen. Keıbir jastarymyz, ókinishke qaraı, búgin namaz oqýdy úırenip hadıs, aıattardy tereń maǵynasyna úńilmeı, ústirtin maǵynasyn túsinip alyp, ózderinikin durys dep urandatyp júr. Bul óz kezeginde býkvalızmge aparyp soqtyrady. Syrtqy forma qandaı bolsada, ol adamnyń senimine áser etpeıdi. Adamnyń ımany syrtqy kıimmen ólshenbeıdi. Abaıdyń qara sózinde aıtylǵan kemel adam búgingi tańda Elbasy joldaýynda aıtylǵan básekege qabiletti maman dep sanaımyn.
– Áńgimeńizge rahmet.