Sırııa qaqtyǵysy: Bashar Asad kim jáne bılikke qalaı keldi
Bashar Asad 1965 jyly 11 qyrkúıekte Sırııanyń Damask qalasynda dúnıege kelgen. Ol ákesi Hafez Asadtyń bes balasynyń úshinshisi edi. Hafez Asad Sırııanyń Áýe kúshteri men Áýe shabýylyna qarsy qorǵanys kúshterin basqarǵan brıgadalyq general boldy jáne 1971 jyldan 2000 jylǵa deıin el prezıdenti qyzmetin atqarǵan.
Bashar Asad Damaskidegi bedeldi «Hýrrııa» arab-frantsýz lıtseıinde orta bilim alyp, 14 jasynda Arab sotsıalıstik jańǵyrý partııasynyń («Baas») jastar qanatyna qosyldy. Lıtseıden keıin áskerde qyzmet etti.
1988 jyly Bashar Damask ýnıversıtetiniń medıtsına fakýltetin oftalmologııa mamandyǵy boıynsha úzdik aıaqtap, dáriger atandy. Keıin Damask mańyndaǵy «Tıshrın» áskerı gospıtalinde jumys istedi. 1992 jyly Ulybrıtanııada London ýnıversıtetiniń Áýlıe Marııa klınıkasynda oftalmologııa boıynsha taǵylymdamadan ótti.
Bashar Asad týǵan aǵasy Basıl Asadtyń qazasynan keıin ǵana saıasatqa aralasty. 1994 jyly avtokólik apatynan qaza tapqan Basıl Asad Sırııa prezıdenti Hafez Asadtyń murageri retinde daıyndalyp júrgen edi. Osy oqıǵadan keıin Bashar Londondaǵy oqýyn tastap, Sırııaǵa oralýǵa májbúr boldy. Sol jyly ol Homs qalasyndaǵy áskerı akademııaǵa túsip, Respýblıkalyq gvardııa dıvızııasynda qyzmet atqardy.
1995 jyly Bashar tank batalonyn basqardy. Áskerı qyzmetpen qatar azamattardyń shaǵymdary men ótinishterin qaraý bıýrosyn basqardy jáne sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres naýqanyn júrgizdi. 1997 jyly Respýblıkalyq gvardııanyń qolbasshysy, al 1999 jyly prezıdent keńesshisi bolyp taǵaıyndaldy. Bashar Asad eldiń saıası ómirine belsendi qatysyp, Sırııanyń Lıvanmen qarym-qatynasyn baqylaý tapsyryldy. Ol birneshe arab elderine resmı saparlar jasady.
2000 jyly maýsym aıynda Hafez Asadtyń kenetten qaıtys bolýy Bashar Asadqa eldiń joǵarǵy memlekettik laýazymyna úmitker bolýǵa múmkindik berdi. Onyń bılikke kelýi úshin Halyq keńesi (parlament) konstıtýtsııaǵa túzetýler engizip, prezıdenttikke úmitkerdiń jasyn 40-tan 34-ke deıin tómendetti.
2000 jyly 10 shildede Asadtyń kandıdatýrasy prezıdenttikke jalǵyz úmitker retinde búkilhalyqtyq referendýmda maquldandy. Ol úshin saılaýshylardyń 97%-y daýys berdi. 2000 jyly 17 shildede ol 7 jyldyq merzimge prezıdent qyzmetine kiristi. Al 2007 jyly 27 mamyrda – referendýmda 97,6% saılaýshynyń qoldaýymen ekinshi merzimge qaıta saılandy.
Onyń bıliginiń alǵashqy kezeńi birqatar reformalarmen este qaldy. Elde táýelsiz gazetter shyǵa bastady, jeke ýnıversıtetter ashyldy, jeke bankter men qor naryǵy quryldy. Alaıda, konservatıvti saıası toptardyń yqpalymen Asad avtorıtarlyq rejımdi odan ári jumsartýǵa batyly barmady. Ásirese 2011 jyly bastalǵan Sırııadaǵy azamattyq soǵys kezinde onyń bıligi qatań synǵa alyndy.
Prezıdent laýazymynda Bashar Asad Izraıl men Sırııa qaqtyǵysyna qatysty ákesiniń qatań saıasatyn jalǵastyrdy. Ol birneshe ret Sırııaǵa 1967 jyly Izraıl basyp alǵan Golan jotalarynyń qaıtarylýyn talap etti. 2005 jyly naýryzda halyqaralyq qaýymdastyqtyń qysymymen B.Asad Sırııa áskerin Lıvannan shyǵarýǵa kelisti. Bul ásker 1975-1990 jyldardaǵy Lıvan azamattyq soǵysy kezinde 1976 jylǵy sáýirde kirgizilgen bolatyn.
Al Jazeera telekompanııasynyń habarlaýynsha, Bashar Asad bılikke kelgen soń adam quqyqtary jónindegi reformalar týraly ýádelerine qaramastan, kóp nárse ózgergen joq. 2006 jyly Sırııa dıssıdentterge qatysty saıahatqa shyǵý tyıymdaryn keńeıtti, kóptegen adamdardyń elden ketýine tyıym salyndy. 2007 jyly jáne 2011 jyly Facebook sııaqty áleýmettik jeliler bloktaldy. Adam quqyqtary uıymdary Bashar ál-Asadtyń saıası qarsylastarynyń únemi azaptalyp, qamalyp, joǵalyp, óltirilgenin habarlady.
Human Rights Watch málimetinshe, 2009 jyly Sırııadaǵy adam quqyqtary jaǵdaıy álemdegi eń nashar jaǵdaılardyń biri boldy jáne ol «odan ári nasharlaǵan».
Asad bıligi kezinde Sırııanyń negizgi qarsylastary AQSh pen Izraıl bolyp qaldy.2001 jylǵy 11 qyrkúıektegi oqıǵalardan keıin Vashıngtonnyń kózqarasy ózgerdi, biraq 2003 jyly Iraktaǵy soǵystyń bastalýymen AQSh Sırııany qaıtadan qaqtyǵysqa aralasty jáne terrorısterdi qoldady dep aıyptady. 2004 jyly mamyrda kishi Djordj Býsh Sırııaǵa ekonomıkalyq sanktsııalar saldy.
2011 jyly Sırııada azamattyq soǵys bastaldy, úkimetke qarsy narazylyqtar Bashar Asadtyń prezıdenttikten ketýin talap etken qarýly oppozıtsııalyq toptar men úkimet áskeri arasyndaǵy qaqtyǵysqa ulasty. Osyndaı jaǵdaıda 2012 jylǵy aqpanda kóppartııalyq júıeni bekitken jańa konstıtýtsııa qabyldandy. 2014 jylǵy 3 maýsymda el tarıhyndaǵy alǵashqy balamaly saılaýda Bashar Asad 88% daýys jınap, úshinshi ret prezıdent boldy (jańa konstıtýtsııaǵa sáıkes, bul onyń birinshi merzimi bolyp esepteledi. AQSh jáne EO elderi bul saılaýdy zańsyz jáne demokratııaǵa qaıshy dep tanydy).
2021 jyly eldegi áskerı is-qımyldar men oqshaýlanýǵa qaramastan Bashar Asad Sırııa prezıdenti bolyp qaıta saılandy, bul jaǵdaı jalǵasyp jatqan qaqtyǵys pen Batys elderiniń aıyptaýlarymen ótti. Asad jeti jyldyq merzimge – 2028 jylǵa deıin qaıta saılandy. Oǵan saılaýshylardyń 95,1%-y daýys berdi.
Bashar Asad 2001 jyldan beri Homs qalasynan shyqqan yqpaldy sýnnıttik otbasynyń ókili Asma ál-Ahraspen úılengen. Al Asadtyń ózi alavıt musylman bolyp tabylady. Onyń úsh balasy bar – eki ul jáne qyz.