Syr óńirinde saıatshylyq óner umytylyp barady
Osyndaı kóńilge kórikti oıdy qonaq eter kórinistiń qazir ótken shaqqa aınalǵany ókinishti-aq. Búginde saıatshylyq ónerdi shaǵyn ǵana top janyna serik etip júr. Qalǵan qandas baýyrlar arasynda onyń ne ekenin bilmeıtini de kezdesedi. Odan qaldy, búrkit qusynyń elimizdiń «Qyzyl kitabyna» engenin bireý bilip, bireý bilmes. Qalaı desek te, onyń sany azaıyp bara jatqany belgili bolyp tur.
Búrkit kezinde elimizdiń batys óńirinde, Syr boıynda, Alataý jáne Altaı taýlarynyń bókterinde kózge ushyrasqan. Qazir she? Keıde aspan astynan birdi-ekili búrkitti kóre qalǵan jaǵdaıda janymyz jadyrap sala beredi. Alaıda olardyń sany burynǵydaı emes, birneshe esege kemip ketken sekildi. Qustar áleminiń qyr-syryna qanyq ornıtolog ǵalymdardyń ózi týǵan topyraqtaǵy búrkit qusynyń sany qansha ekenin shotqa qaǵyp aıta almaıdy. Olardyń boljamynsha, onyń sany birneshe júzden aspaıdy.
Qalyń qazaq turatyn Syr óńirinde saıatshylyq óner saıabyrsyp qaldy. Búrkitter sany nege azaıyp ketti? Kezinde bul máselege eshkim nazar sala qoımady. Janyna jaqyn saıatshylyq ónerdi qazekem 90-jyldarǵa deıin de joǵalta qoıǵan joq. Bir qyzyǵy, ulttyq uǵymǵa qaıshy keletin talaı áreket jasaǵan Keńes Odaǵynyń shendi-shekpendileri oǵan toqtaý salmady. Sol kezdiń ózinde búrkitti qolǵa úıretip, qus salýǵa qulyqty bolǵan jandar az kezdespedi. Degenmen osy bir kezeńde búrkittiń sanyn saqtaýǵa eshqandaı mán berilmegen. Ony zańsyz aýlaýshylar kóbeıip ketti. Áıteýir, tabıǵattyń qundy dúnıesine kóz juma qaraý jaǵdaıy oryn aldy. Odan qaldy, qolda ósirý úshin uıadan balapandardy alý kóbeıip ketti.
Bul da búrkittiń esepsiz kemýine az áser etken joq. Dalaǵa tastalǵan ýlanǵan jemder de olardyń qyrylyp qalýyna alyp keldi. Sondaı-aq, olaı-bulaı tartylǵan elektr symdaryna shyrmalyp, talaı búrkit qurban boldy. Budan basqa da sebebi joq emes. Ókinishke qaraı, sol kezde bul jaǵdaı eshbir pendeni eleń etkizbedi. Qazir de sanaýly ǵana adamdar bolmasa, búrkitti qorǵaýǵa alý jóninde másele kóterip júrgen jandardyń sany kem.
– Osydan 40-50 jyl buryn qazaq dalasynyń kez kelgen bóliginen atalmysh qusty jıi kezdestiretin edik. Ony bizdiń Syr ólkesinen de talaı márte kózimiz shalǵan. Tabıǵat tylsymyn tereń túsingen kisiler oǵan kózdiń qarashyǵyndaı qarap, olardyń jónsiz aýlanbaýyn qatań qadaǵalaıtyn. Ókinishtisi, mundaı kózqaras sońǵy 25-30 jylda múldem eskerilmeı keldi. Máselen, qazirgi kúni «Qyzyl kitapqa» engizilgen ań men qustardyń azaıyp ketýine osyndaı jaılar áser etti emes pe? Búrkittiń de sondaı salqyn kózqarastyń saldarynan qatary seldirep qalǵan sekildi. Bizdiń óńirde kezinde ataǵy shyqqan kóptegen qusbegiler bolǵan. Qazir olardy emge izdeseń de tappaısyń. Qazaqylyq qaımaǵy buzylmaǵan óńirde saıatshylyq ónerdiń ózi de aıaqasty bolyp qaldy. Jalpy, bul óner tek qusty ańǵa salýmen shektelmeıdi ǵoı. Sol arqyly búrkitti qalaı baptaý kerek, olardy qalaı saqtaý kerek degen máseleler óz sheshimin taýyp jatatyn, – deıdi Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıtetiniń oqytýshysy Orazhan Aıdarov.
Ras, qazekem saıatshylyqty da umyt qaldyryp barady. Almaty oblysynyń Eńbekshiqazaq aýdanyndaǵy Nura aýylynda Jalaıyr Shora mektebi jumys jasaıdy. Onda jas búrkitshiler mektebi tusaýyn kesken. Al elimizdiń qalǵan aımaqtarynda bir-ekili qusbegi bar. Olardyń ózi jasy kelip qalǵan adamdar. Jalpy, kez kelgen adam qusbegi bola almaıdy. Onyń da úırenetin tustary az emes. Osynyń saldarynan búgingi urpaq ata-babanyń ejelgi kezeńnen bergi jan serigine aınalǵan saıat ónerin umyta bastady.
«Syr óńirinde biraz jyl buryn respýblıkalyq deńgeıde saıatshylar festıvali ótti. Ókinishke qaraı, olardyń qatarynda jergilikti azamattardyń bolýy óte sırek. Sany bir-ekeýden aspaıtynyn bildik. Bul - kezinde saıatshylyqty umyt qaldyrý jaǵdaıynan týyndaǵan másele. Qazirgi tańda elimizde tazy men tóbet erekshe qamqorlyqqa alyna bastady. Osyndaı júıeli jumystardy saıatshylyq qustardyń sanyn ósirýge de kóńil bólse degen usynysym bar», - deıdi jergilikti turǵyn Sadrıddın Sultanov.
Tarıhı derekterde Joshy hannyń 3 myńnan astam búrkitshisi bolǵany aıtylady. Túrki tildes halyqtardyń barlyǵy derlik aınalysqan saıatshylyq osylaısha qazirgi kúni kózden ǵaıyp bolyp barady desek te bolady. Árbir halyqtyń bolmys-bitimi ulttyq ustynynan aıqyndalady. Bizdiń áli kúnge deıin túp-tamyrymyz sanalǵan qanshama qundylyqqa kóńil bólmeı júrgenimiz oıǵa qaldyrady.