Shyńǵys han zamanynan jetken qundy qoljazba qazaq tilinde jaryqqa shyqty
Bul ataqty tarıhı jazbany Dao jolyn ustanǵan Chańchýn áýlıeniń qasynda erip júrgen kómekshisi jazǵan. Onda Chańchýn áýlıeniń batysta, Horezmde joryqta júrgen Shyńǵys hannyń shaqyrýymen Qytaıdyń Shandýn túbeginen Hındýkýsh taýy baýraıyndaǵy qaǵan ordasyna deıin kelgen sapary baıan etiledi.
«Kitap qazirge deıin orys, aǵylshyn, japon, frantsýz, nemis monǵol tilderine aýdarylyp baspadan shyǵyp, dúnıe júzine keńinen taralǵan. Tanymal tarıhshy, áıgili jazýshy Muhtar Maǵaýın óziniń «Shyńǵys han» atty derekti hıkaıatynyń І tomynyń qytaı derekteri taraýynda «Áýlıe Chańchýnnyń batysqa saparyn» tanystyra kelip: «Qaıtkende de bul eskertkish nusqalardan uly qaǵannyń bıik rýhy aıqyn ańǵarylady»,– deıdi.
Endeshe, atalmysh qoljazba nesimen qundy, nesimen qyzyqty?
Birinshi, «Áýlıe Chańchýnnyń batysqa sapary» Shyńǵys qaǵan asa jaýyz, júrgen jerin órtep kúıretip, qyryp joıatyn jabaıy ımperator degen jalǵan da jalaly derekterdi teriske shyǵarady. Shanduń jerinen saparǵa shyqqan Chańchýn sol kezdegi Qytaıdyń kóp qalasyn aralaı júrip Iehýlın asýynan asyp búgingi Monǵol ústirtin oraı ótip, odan batysqa qaraı jol júrip, Orta Azııanyń búgingi Qazaqstan, Ózbekstan jerlerin basyp ótip Aýǵanstan jerindegi Hındýkýsh taýynyń baýraıyna jetedi. Osyndaı uzaq joldyń boıynan júzdegen qalany kózden keshiredi. Shyndyǵyna keler bolsaq, sol zamandaǵy sol qalalardan Shyńǵys qaǵan búldirip ketken bireýin de tappaısyń, bári aman-esen tynysh turǵany estelikte aıqyn jazylady. Tipti, ár eldiń, ár qalanyń halqy óz dinimen, óz saltymen ómir súrip jatqany da taıǵa tańba basqandaı anyq kórsetiledi.
Ásirese, Shyǵys Túrkistan jerindegi ejelgi Besbalyq, Janbalyq odan bergi Іle ańǵaryndaǵy Almalyq qalalarynyń halqymen birge din aman turǵany, odan bylaıǵy Shý alqabyndaǵy ejelgi Sýıab qalasy, odan arǵy Saıram, Tashkent, Samarqan, Balh qalalarynyń din aman turǵany, halqy óz dástúrinde tirlik etip jatqany anyq jazylady.
Ekinshi, «Áýlıe Chańchýnnyń batysqa sapary» ejelgi Eýrazııa qurlyǵynyń geografııasyn zertteýde taptyrmas tarıhı derek. Sonaý Shandoń jarty aralynan Búgingi Aýǵanstanǵa deıingi aralyqtaǵy Kerýlen ózeni alqaby, Qańǵaı taýlary, Gobı shóli, Altaı taýlary, Jońǵar oıpaty, Tıanshan taýlary, Hındýkýsh taýy, Ýlıastaı ózeni, Bulǵyn ózeni, Іle ózeni, Shý ózeni, Syrdarııa ózeni, Ámýdarııa ózeni sııaqty tarıhı jer-sýlardyń erekshelikteri, klımaty sol zamandaǵy beınesi kórsetiledi. Osy aýmaqtardaǵy halyqtardyń sol kezdegi turmysy, sharýashylyǵy, salt-dástúri tanystyrylady.
Úshinshi, «Áýlıe Chańchýnnyń batysqa sapary» Shyńys qaǵan zamanyndaǵy tarıhı tulǵalardy anyqtaýǵa erekshe esqatatyn tarıhı derek. Jazbasha derekte Temýge Otchgin, Jynhaı, Ielúı Toqaı, Ielúı Aqaı sııaqty tulǵalardyń turǵan jerleri men qyzmetteri aıtylady.
Tórtinshi, «Áýlıe Chańchýnnyń batysqa sapary» ýaqytty óte aıqyn tańbalap beredi. Shyńǵys qaǵan qaı jyly qaı aıda Hındýkýsh taýy mańynda boldy, Samarqanda qashan boldy, balalary qaıda boldy t.b oqıǵalardyń jyly, aıy, kúni naqty kórsetilgen.
Atalmysh jazbasha derek eki bólimnen quralady. Birinshi bólimde Chańchýnnyń Shyńǵys qaǵannyń jarlyǵyn qabyldap saparǵa shyǵyp, uzaq jol júrip Hındýkýsh taýy baýraıyndaǵy qaǵan ordasyna deıingi joldaǵy barlyq jaǵdaılar men kórinister aıtylady. Ekinshi bólimde Chańchýnnyń ordadan óz mekenine qaıtqan jolyndaǵy jaǵdaılar men kórinister jáne áýlıeniń ómiriniń sońy, qaıtys bolýy, jerlenýi, kesene turǵyzý sııaqty málimetter beriledi.
Osy bir jazbasha derekti HІІІ ǵasyrdaǵy Eýrazııalyq uly dalanyń sonyń ishinde Orta Azııa jeriniń jalpy jaǵdaıyn zertteýimizge taptyrmaıtyn derek kózi dep esepteımiz, júıeden sol zamandaǵy búgingi Qazaqstan jerindegi qalalar men jer-cý jaǵdaıyn biliýimizge óz kómegin bereri haq. Osy oraıda búgingi Jambyl oblsy jerindegi Aqyrtas saraı kesheniniń jaǵdaıy da hatqa túskenin eskerte ketemiz.
Ótken zamandardaǵy iri oqıǵalardyń esh qandaı deregi tabylmaı qalǵan jaǵdaıda tarıh jeke adamdardyń tuspaldaýymen jazylady. Sondaı-aq, bir dınastıa nemese ımperııa kúıretilgennen keıin ony kúıretýshi óz jeńisin asyra kórsetý úshin tarıhtyń eskisin óshirip jańasyn jazady. Mine osydan keıin tarıh ǵylymy salasynda bitpeıtin daý týyndap, onyń ylańy myńdaǵan jyldarǵa deıin sozylady. Bundaıda saıasattan aýlaq, ordadan ońasha júrgen jeke adamdardyń óz kózimen kórgenderi boıynsha jazyp qaldyrǵan estelikteri men kúndelikteri tarıhty tyńnan oılaýymyzǵa jol kórsetetini anyq. «Áýlıe Chańchýnnyń batysqa sapary» áne sondaı jazbasha eskertkish», - dep aýdarmashy Qalban Yntyhanuly atalǵan eńbekke sholý jasaıdy.