ShOB-tyń damýy: Qazaqstan ekonomıkasyn nyǵaıtýdaǵy kásipkerliktiń mańyzy
Shaǵyn jáne orta bıznes qalaı damyp jatyr?
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetine súıensek, Qazaqstanda 2023 jylǵy 1 naýryzdaǵy jaǵdaı boıynsha 1 904 656 shaǵyn jáne orta bıznes (ShOB) sýbektisi tirkelgen. Jumys istep turǵan ShOB sýbektileriniń sany ótken jyldyń sáıkes merzimimen salystyrǵanda 31,1%-ǵa ósken. ShOB sýbektileriniń jalpy sanynda jeke kásipkerlerdiń úlesi – 66,6%-dy, shaǵyn kásipkerliktegi zańdy tulǵalarydyń úlesi – 21,1%-dy, sharýa nemese fermer qojalyqtary – 12,2%-dy, orta kásipkerliktiń zańdy tulǵalary 0,2%-dy qurady. Kásipkerlik nysandarynyń kópshiligi Almatyda (309 947), Astanada (212 402) jáne Túrkistan oblysynda (196 031) jumys isteıdi.
Ekonomıkalyq qyzmet túrleri boıynsha shaǵyn jáne orta bıznes sýbektileriniń eń kóp úlesi kóterme jáne bólshek saýda salasyna, avtomobılder men mototsıklderdi jóndeýge (35,5%) tıesili. Basqa qyzmet túrleri 15,9%-dy, al aýyl, orman jáne balyq sharýashylyǵy 14,1%-dy quraǵan.
2023 jyldyń 24 qańtarynda Memleket basshysyna usynylǵan Qazaqstandaǵy kásipkerlik qyzmettiń jaı-kúıi týraly ulttyq baıandamaǵa sáıkes, 2015-2020 jyldar aralyǵynda eldiń jalpy ishki ónimindegi ShOB úlesi 24,9%-dan 32,8%-ǵa deıin ósti. Al 2025 jylǵa qaraı JІÓ-degi ShOB úlesi 35 paıyzǵa deıin artýy tıis.
Qazaqstanda áıelder kásipkerligi de qarqyndy damyp keledi. Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń málimeti boıynsha, áıelder belsendi ShOB sýbektileriniń 44,6%-yn nemese 638 089 ShOB sýbektisin basqarady. Bul kásiporyndarda 1 mıllıonnan astam adam nemese eldegi shaǵyn jáne orta bızneste jumys isteıtinderdiń úshten biri eńbek etedi.
Kóterme jáne bólshek saýdany basqarýda erler men áıelder arasynda asa úlken alshaqtyq joq. Máselen, áıelder 252 230 kásiporyndy basqarsa, erler 206 312 kásiporynnyń tizginin qolyna ustaǵan.
Áıelder basqaratyn jáne erler basqaratyn ShOB arasyndaǵy eń úlken aıyrmashylyq – bilim berý salasyna tıesili. Bilim salasyndaǵy barlyq shaǵyn jáne orta kásiporyndardyń 70%-y áıelderdiń ıeliginde.
Aıta keterligi, qazaqstandyq jastar da kásipkerlikpen belsendi aınalysady. Máselen, 2022 jyldyń sońynda elimizde 30 jasqa deıingi jastardyń jetekshiliginde 400 myńǵa jýyq kásipkerlik sýbektileri jumys istedi. Sol jyly «Damý» qorynyń bastamasymen jas kásipkerlerdiń 3827 jobasy úshin jalpy somasy 61,3 mlrd teńge nesıe berildi.
Jas bıznesmender men isker áıelder arasynda saýda (41,9%), qurylys (15,9%) jáne kásiptik, ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet (5,9%) te tanymal. Jas kásipkerlerdiń basym kópshiligi Almaty (16,7%) men Astanada (11,4%) turady. 30 jasqa deıingi kásip ıeleriniń 10%-dan astamy Túrkistan oblysyna tıesili.
Memleket kásipkerlerge qalaı qoldaý kórsetedi?
Qazaqstanda shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaýdyń aýqymdy baǵdarlamasy bastaldy. Osylaısha, Ulttyq kásipkerlikti damytý jobasy shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaýdyń qarjylyq jáne qarjylyq emes sharalaryn qarastyrady. 2021 jyly osy baǵdarlamalar aıasynda 51 400-den astam jobaǵa 1,9 trıllıon teńgeden astam qarjy bólindi. 2021 jyly 2020 jylmen salystyrǵanda, memlekettik qoldaý sharalarymen qamtylǵan jalpy nesıe portfeli 57%-ǵa ósip, 3,4 trln teńgeni qurady.
2022 jyldyń 1 qazanyndaǵy jaǵdaı boıynsha, memlekettik qoldaý sharalary 5200 jańa kásiporynnyń ashylýyna sebep bolǵan. Al 16 900 kásipker óz bıznesin keńeıtken.
Sonymen birge Úkimet pen «Atameken» Ulttyq kásipkerler palatasy retteý saıasatyndaǵy bıýrokratııany azaıtý maqsatynda birlesip jumys istep jatyr. Qazirgi kúni jańa retteý saıasatynyń negizgi sharttaryna sáıkes kelmeıtin 9560 talap anyqtalǵan. «Taza paraqtan retteý» dep atalatyn mehanızm bızneske túsetin júktemeni ortasha eseppen 30%-ǵa azaıtady jáne ońtaıly ári túsinikti retteýshi orta jasaıdy dep oılastyrylǵan. Ol 2024 jyly iske qosylýy tıis. Jańa retteý saıasatyn engizý qajettiligin Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev 2020 jylǵy qyrkúıektegi Joldaýynda aıtqan bolatyn. Al oǵan tıisti zańǵa Memleket basshysy 2020 jyldyń jeltoqsanynda qol qoıǵan.
Sondaı-aq Qazaqstan 2020 jyldyń 1 qańtarynan bastap kúshine engen shaǵyn jáne orta bıznesti tekserýge jarııalanǵan moratorııdi 2023 jyldyń sońyna deıin uzartty. Odan bólek, kásipkerlerdi negizsiz tekserýlerden qorǵaýǵa jáne olarǵa qylmystyq sot júrgizý isine bıliktiń zańsyz aralasýyna jol bermeýge qatysty keshendi sharalar qabyldandy. Osy maqsatta Bas prokýratýra kásipkerlikti qorǵaý jóninde 2023 jylǵa arnalǵan birlesken sharalardyń keshendi josparyn bekitti.
Kásipkerlerge berilgen preferentsııalarǵa qaramastan, Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev naýryz aıynda shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaýdyń keshendi sharalaryn qolǵa alýdy tapsyrdy.
«Bizge Qazaqstan ekonomıkasynyń damýy úshin jaýapkershilikti óz moınyna ala alatyn kásipkerlerdiń jańa tolqyny qajet... Mundaı adamdar ár óńirde bar. Olarǵa óz isin damytýǵa múmkindik berip, shyn máninde kómektesý mańyzdy», - dedi Memleket basshysy 8- shaqyrylymdaǵy Parlamenttiń birinshi sessııasynyń ashylýynda sóılegen sózinde.
4 sáýirde Úkimet otyrysynda Ulttyq ekonomıka mınıstri Álibek Qýantyrov mınıstrlik Memleket basshysynyń tapsyrmasyna sáıkes múddeli memlekettik organdarmen jáne uıymdarmen birlese otyryp, shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaýdyń keshendi josparyn ázirleıtinin jetkizdi. Munda kásipkerlikti, onyń ishinde orta bıznesti yntalandyrý, onyń negizgi baǵyttary - ShOB-ty qarjylyq jáne qarjylyq emes qoldaý sharalaryn qamtamasyz etý, óńirlik baǵdarlamalar sheńberinde olardyń damýyna bóget bolatyn kedergilerdi joıý, ShOB-ty qarjylandyrý kózderin ulǵaıtý qarastyrylmaqshy.
«Memleket basshysy salyq saıasatynyń jańa modeliniń qajettiligine nazar aýdartty. Barlyq usynylǵan mindetter jańa Salyq kodeksi aıasynda júzege asyrylatyn bolady. Jańa Salyq kodeksindegi tásilder naqty jáne boljamdy salyq saıasatyn qurýǵa baǵyttalady. «Salyqtyq ákimshilendirýdi ońaılatý jáne tsıfrlandyrý boıynsha sharalar qabyldanady», - dedi mınıstr.
5 sáýirde Qazaqstan Respýblıkasynyń Mınıstrler kabıneti «Orta merzimdi kezeńge arnalǵan ekonomıkalyq saıasat» qujatyn bekitti, onda jappaı kásipkerlikti damytý ekonomıkalyq ósýdiń draıverine jáne azamattardyń ál-aýqatyn arttyrýdyń negizgi kózine aınalady delingen. Sondaı-aq básekege qabiletti shaǵyn jáne orta kásipkerlikti qarjylaı qoldaý sharalaryna basymdyq berilmekshi. Salyq rejımderi reformalanyp, kásipkerlik sanattaryn aıqyndaýdyń biryńǵaı krıterııleri engiziledi. Odan bólek, memleket pen bıznestiń ózara is-qımylynyń barlyq rásimderi, sonyń ishinde normatıvtik talaptary da tsıfrlanatyn boldy. Joǵaryda atalǵan sharalar nátıjesinde 2030 jylǵa qaraı shaǵyn jáne orta kásipkerliktiń jalpy ishki ónimdegi úlesi 40%-ǵa deıin ulǵaımaq.
Sarapshylar ne deıdi?
QR Prezıdenti janyndaǵy Qazaqstan strategııalyq zertteý ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Bekjan Sadyqov ekonomıkanyń shynaıy sektorynda monopolııanyń ornyǵyp otyrýyn el ekonomıkasyn ártaraptandyrýdaǵy negizgi problemanyń biri dep tanıdy. Sondaı-aq bıznestiń kúsh-jigerin konvertatsııalaýǵa arnalǵan yntalandyrýdyń álsizdigin atap ótti.
«Bul baǵytta Prezıdent ustanymdy aıqyndap berdi. Bizge ekonomıkanyń dástúrli baǵyttarynda jumys isteıtin iri bıznestiń qajet ekendigi sózsiz. Degenmen, jańa býyn ókilderiniń orta bıznesti qalyptastyrýǵa atsalysýy da asa mańyzdy. Shynaıy ındýstrııalandyrý kezeńinde ekonomıkany ilgerileýge baǵyttalǵan mindetter naq solarǵa qoıylatyn bolady», - dedi QSZI sarapshysy.
Ózbekstan Respýblıkasy Ǵylym akademııasynyń Memleket jáne quqyq ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Ravshan Nazarov ShOB-ty qoldaý Prezıdent reformalarynyń odan arǵy negizine aınalatynyn atap ótti.
«Jańa salyq saıasaty men shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaý strategııasy, ekonomıkanyń birqatar sektorlaryn monopolııasyzdandyrý jáne basqa da bastamalar kásipkerlik belsendilikti yntalandyrýǵa baǵyttalyp, ekonomıkany damytýdyń mańyzdy alǵysharttaryn qalady. Ol áleýmettik jáne saıası reformalardy júzege asyrýǵa múmkindik beredi», – dedi sheteldik sarapshy.
Jalpy aıtpaǵymyz, elimizde shaǵyn jáne orta bıznesti damytý úshin qolaıly jaǵdaı jasalǵan. Degenmen birqatar máseleler de joq emes. Ásirese, shaǵyn jáne orta bıznesti qarjylandyrýǵa qatysty qıyndyqtar, bilikti kadrlardyń jetispeýshiligi jáne kásipkerlik mádenıettiń osaldyǵy sekildi máseleler onyń qaryshtap qadam basyp ketýine kedergi keltirip otyr. Sondyqtan da bul problemalardy sheshýdi qolǵa alý qajet. Óıtkeni kez kelgen el ekonomıkasynyń negizi bolyp sanalatyn shaǵyn jáne orta kásipkerlikti damytpaı memlekettiń makroekonomıkalyq jaǵdaıynyń turaqtylyǵy týraly aıtý qıyn.