Elimizde AES salyna ma - sala mamany jaýap berdi
– Energetıka salasyna qyzyǵýshylyǵyńyz qalaı oıandy?
– 1981 jyly burynǵy Semeı oblysy Aqýat aýdanynda dúnıege keldim. Sotsıalıstik dep atalatyn aýyldaǵy Gagarın atyndaǵy mektepte bilim aldym. 90 jyldary aýylda jaryq jıi óship qalatyn. Ol kezde sebebin túsinbeımiz ǵoı. Áıteýir keshke úıge kelip sabaq qaraıyn desek jaryq joq. Maısham jaǵýǵa týra keletin. Synyptaǵy oqýshylar túgel jınalyp, basshylyqqa osy týraly hat ta jazǵan bolatynbyz. Mólsheri 5-6 synypta oqımyn. Únemi bárine «Óskende elektrshi bolyp, aýyldyń jaryq máselesin sheshemin» deıtinmin. Sóıtip, osy salaǵa bet burdym.
1998 jyly mektepti qyzylǵa bitirgen soń, Pavlodardaǵy S.Toraıǵyrov atyndaǵy memlekettik ýnıversıtetke ınjener elektrshi mamandyǵyna oqýǵa tústim. Bes jyldan keıin qolyma dıplom tıdi. Sol ýaqytta ýnıversıtette 5-kýrstan edi. Óz josparym boıynsha mamandyǵyma sáıkes jumys izdeı bastadym. Biraq joǵary oqý ornyndaǵy ustazdarym kútpegen usynys jasady. «Sen osynda qalsańshy. Óndiriske kez kelgen ýaqytta bara alasyń. Odan da bizde sabaq ber. Kafedraǵa muǵalim bol» dedi. Oılana kele kelisimimdi berdim.
Qyzmet baspaldaǵynyń barlyq satysynan ótip, dekan orynbasarlyǵyna taǵaıyndaldym. Al 2017 jyly Óskemendegi D.Serikbaev atyndaǵy ShQTÝ-ǵa shaqyrtý alyp, osynda aýysyp keldim. Búginde sol ýnıversıtette Energetıka fakýltetiniń dekanymyn.
– Energetıkterdi daıyndaýda basqa joǵarǵy oqý oryndarynan qandaı ózgeshelikterińiz bar?
– Bizde bul salaǵa kóp kóńil bólinip jatyr. 2018 jyly ýnıversıtettiń qurylǵanyna 60 jyl tolǵanda Energetıka kafedrasy fakýltetke aınaldy. Óńirdegi kásiporyndardyń basshylary, Shyǵys Qazaqstandaǵy energetıka salasynyń ardagerleri kelip, saltanatty is-shara ótkizdik. Baıandama jasap, aldaǵy josparlarymyzdy aıttym.
– Qazir sol josparlaryńyz iske asyp jatyr ma?
– Eń negizgi maqsattardyń biri – fakýltettegi kadrlyq quramdy bekitý, energetıkalyq mamandyqtardy akkredıtteýden ótkizý boldy. Odan keıin kásiporyndarmen ózara yntymaqtastyqty kúsheıtip, dıplom alǵan soń birden jumyspen qamtylǵan stýdentterdiń sanyn arttyrý mindeti turdy. «Elektoenergetıka», «Jylý energetıkasy» mamandyqtary bakalavrıat, magıstratýra boıynsha ASIIN halyqaralyq nemis agenttiginiń akkredıtteýinen 5 jylǵa sátti óttik. Talap óte qatań. Biraq sol akkredıtteýdiń paıdasy kóp. Máselen, túlekterimiz Eýroodaq elderine barsa dıplomdy nostrıfıkatsııalaý rásimin ótpeı, birden jumysqa qabyldana beredi.
2019 jyly «Jylý energetıkasy» mamandyǵy boıynsha doktorantýra ashtyq. Bul mamandardyń ózderin ǵylymı turǵyda jetildirýine múmkindik berdi. Kásiporyndarmen únemi baılanystamyz. Olarǵa is-tájirıbeden ótýge baratyn jastardyń kóbi jumysqa qalyp jatyr. Onyń sebebin aıtaıyn. Bizde ýnıversıtet bazasynda quzyrettilik ortalyǵy bar. Sol jerde stýdentter sabaqta oqyǵan teorııany naqty tájirıbede kóre alady. Mysaly, kezinde ózim ýnıversıtette oqyp júrgende bir úıge qonaqqa barsam «Aıbek, sen elektrshi mamandyǵynda oqısyń emes pe? Myna bólmege jaryq tartyp berseńshi» deıtin. Tarta almaıtynymdy aıtqanda eki betim shıedeı qyzaryp, uıalyp ketetinmin. Biraq meniń kinám joq. Sabaqta ony bizge úıretpegen. «Injener elektrshi» mamandyǵy bolǵan soń muǵalimder stansalardy basqarýdy, toqty óndirýdi oqytqan. Jaryq tartý jaǵy múlde sóz etilmedi. Al qazir ýnıversıtettegi quzyrettilik ortalyǵynda biz osynyń bárin úıretemiz.
– Shyǵys Qazaqstan energetıkasynyń búgingi ahýaly qandaı? Damý bar ma, álde turalap qaldy ma? Rıdderdegi jylý elektr ortalyǵyndaǵy apattardan byltyr 50 myńnan astam halqy bar bildeı bir qala jylýsyz qalǵan edi…
– Rıdderdegi jáne Óskemendegi JEO-larda bolǵan apattardyń birneshe saldary bar. Onyń ishindegi eń negizgisi – ınfraqurylymnyń tozýy. Maman tapshylyǵy máselesi de ózekti. Jalpy energetıka salasynyń ahýalyna qatysty aıtar bolsaq, atqarylyp jatqan jumystar, áli de qolǵa alynýy tıis sharýalar az emes.
Bıyl qyrkúıek aıynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev halyqqa Joldaýynda energetıka týraly sóz qozǵap, elimizdiń energetıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etip, kórshi elderge táýeldilikten arylýymyz kerektigin aıtqan bolatyn.
Munyń bir joly – atom elektr stansasyn salý. Halqymyz Semeı polıgonynyń zardabyn áli umytpaǵandyqtan AES jaıly estise sekemdene qaraıdy. Biraq ashyǵyn aıtqanda búgingi tehnologııa damyǵan zamanda ondaı qorqynysh joq. Stansany Fokýsıma, Chernobyl apattaryn eskerip, qaýipsizdikti birinshi orynǵa qoıyp salady. Sol stansalarda eski grafıttik reaktorlar bolǵan. Al qazirgi jańa reaktorlar turǵan AES-terde iri apat múlde bolyp kórgen emes.
– Sonda Qazaqstanǵa AES salǵan jón dep oılaısyz ba?
– Iá, birinshiden, atom elektr stansasy – jasyl energetıkaǵa jatady. Onyń ekologııaǵa esh zııany joq, aýaǵa zııandy shyǵaryndy bólmeıdi. Odan keıin ýrannyń jylý berý qýaty joǵary. 1 keli ýrannan myńdaǵan tonna kómirdiń shyǵaratyn qýatyn alýǵa bolady. ıAǵnı, aýany lastaıtyn qanshama kómirqyshqyl gazyn joıyp, ekologııanyń jaqsarýyna jol ashylady.
Ekinshiden, ýran ózimizde bar. Álem boıynsha ýran óndirýden úzdik úshtikte turmyz. Tek óndirip qana qoımaı, odan otyn da daıyndaımyz. AES salý úshin áýeli referendým ótip, halyq daýys berýi kerek. Sodan keıin baryp qurylysty qaı el júrgiziletini sheshiledi. 4 nusqa bar: Reseı, Qytaı, Frantsııa jáne Ońtústik Koreıa.
Taǵy bir aıta keterligi, AES iske qosylsa jańa jumys oryndary qurylady. Ondaǵy 1 jumys orny aralas ekonomıka deńgeıinde 10 jumys ornynyń ashylýyna sebepker bolady. Esepteýler boıynsha bizge 2 myń maman qajet eken. Demek, onda 20 myń adam jumys isteıdi degen sóz.
– Óskemendegi Jibek matalar kombınaty yqsham aýdanynda Reseımen kelisimshart negizinde jylý elektr ortalyǵy salynbaqshy. Bul aýasy las Óskemendegi eń taza aýdan. El arasynda endi sol jaqtyń da aýasy buzylatynyn aıtyp, narazylyq bildirip jatqandar bar. Osy turǵyda sizdiń oıyńyz qalaı?
– Qys kezinde Óskemendegi eki jylý elektr ortalyǵyna aýyr júkteme túsedi. Onyń ústine jańa kópqabatty úıler kóptep salynyp jatyr. Ásirese Jibek matalar kombınaty yqsham aýdanynda qurylys qarqyndy júrýde. Qazaqstan men Reseı Prezıdentteriniń kelisimi negizinde bizde salynatyn 3 qazandyqtyń biri Óskemende ornalaspaq. Bul úılerdi jylýmen qamtý jaǵynan jaqsy qadam. Al ekologııa turǵysynan alǵanda álbette jaman. Ol jańa JEO kómirmen jaǵylady dep aıtyldy. Gazben jylytý týraly usynystar da jasaldy. Eger gazdy tańdasaq, taǵy da mlrd-taǵan shyǵyndy qajet etedi. Sebebi bizde gaz qubyry joq, ony tasylmaldaý qajet. Kómir bolsa, ózimizde bar. Biraq qazir onsyz da Óskemenniń ekologııasy ońyp turǵan joq. Qalaǵa kirip kele jatsańyz, qoıý gazdan kásiporyndardyń murjasy ǵana kórinedi. Endi bir JEO salynsa jaǵdaı odan saıyn qıyndaıtyny ras. Al salynbasa, jylý qýaty jetispeıdi. Bul máselede mamandar muqııat aqyldasyp, ortaq sheshimge keledi degen oıdamyn.
– Áńgimeńizge kóp rahmet!