Shettegi aǵaıyndar qoldan kelgenshe attyń basyn elge qaraı burýy kerek - T. Mamashev
QazAqparat tilshisine bergen suhbatynda osy máseleler tóńireginde oı órbitti.
-Talǵat Asyluly, shettegi aǵaıyndarmen baılanys qanshalyqty deńgeıde júrip jatyr jáne olardy qandaı máseleler alańdatýda?
-Qazir álemniń 40-tan astam elinde shamamen 5 mıllıondaı qandastarymyz ómir súrip jatyr. Egemendik alǵan jyldardan keıin syrttaǵy aǵaıyndarǵa Qazaqstannyń esigi aıqara ashyldy. Sodan beri qudaıǵa shúkir, 1 mıllıonnan astam qandastarymyzdy elge kóshirip aldyq. Bul bizge san berdi, ekinshiden sapa berdi, sondaı-aq ulttyq tilimizdiń odan ári jandanýyna paıdasyn tıgizdi. Keshegi ótken halyq sanaǵynda qazaqtyń sany 65 paıyz bolǵany osy kelgen oralmandardyń arqasynda dep oılaımyn. Endi osy baǵytty odan ári jandandyrsaq, 75-80 paıyzǵa jetetinine senemin. Biraq syrttaǵy 5 mıllıon qazaqty bir kúnde Qazaqstanǵa kóshirip alaıyq degen maqsat qoıyp otyrǵanymyz joq, ol memlekettiń saıasaty, degenmen kelem degenderge esik árqashanda ashyq. Al endi sol turyp jatqan jerinde tútinin tútetip tura beremiz degen aǵaıyndarǵa jaǵdaı jasaýymyz kerek. Olardyń rýhanı suranystaryna kómektesip, tildi, salt-dástúrdi umytpaýy úshin kómek berip otyrýymyz qajet. Mine, biz osy baǵytta jumys júrgizip kelemiz, búgingi kúnde álemniń 40-qa jýyq elinde turyp jatqan qandastarymyzdyń 32 elde qazaq-mádenı ortalyqtary qurylǵan, olar bizbennen tikeleı baılanysta jumys jasap otyr. Jýyrda qazannyń 16-sy kúni Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynda halyqaralyq til máseleleri jóninde dóńgelek ústel ótkizdik, oǵan 15 eldiń mádenı ortalyqtarynan 50-ge jýyq qazaqtar keldi, kóptegen máselelerimizdi talqylap, sheshimder qabyldadyq.
Amanshylyq bolsa endigi jyly álem qazaqtarynyń IV quryltaıy ótedi, osy quryltaıdy joǵary deńgeıde ótkizip, jańa baǵyt-baǵdar alsaq degen oımenen jumys jasap jatyrmyz.
Shettegi aǵaıyndardy ne alańdatady degenge kelsek, ol turyp jatqan eliniń ekonomıkasyna baılanysty. Aıtalyq, reseıdegi qazaqtardyń ekonomıkalyq jaǵdaıy jaman emes, qudaıǵa shúkir, olardyń jumystary bar, eńbekaqylary bizden tómen emes. Reseımen elimizdiń qarym-qatynasy da jaqsy, qazir shekaradan ary-beri ótýde esh qıyndyq joq. Al endi kóbinde kelip jatqan Ózbekstandaǵy aǵaıyndarymyz, ol jaqtaǵy másele taǵy da ekonomıkaǵa kelip tireledi. Ondaǵy ekonomıkalyq jaǵdaı bizbenen salystyrýǵa kelmeıdi, ol kórshimizdi synaǵan emes, bul shyndyq, onda jumyssyzdyq órship tur. Eger jumyssyzdyq bolatyn bolsa, qara shaı men nanǵa qarap otyratyn bolsa, bala-shaǵasynyń keleshegin kórmese, olar Qazaqstanǵa attyń basyn burmaǵanda, qaıda burady? Sondyqtan ondaǵy aǵaıyndar aǵylyp kelip jatyr, kele beredi de.
Alyp kórshimiz - Qytaı elindegi aǵaıyndardy jumyssyzdyq, qarynnyń ashtyǵy sııaqty másele onsha alańdatpaıdy. Olar aqyryn-aqyryn qytaılanyp bara jatyr, bizde keıbir bilmeıtin jýrnalıster Qytaıda eki arna kúni-túni qazaq tilinde sóıleıdi dep jazady, ol tek memlekettiń bergen aqparatyn qaıtalaıdy da otyrady. Ókimet búıtip jatyr dep, resmı habarlardy nemese aýdarylǵan kınolardy berip otyrady. Mine sondyqtan ondaǵy aǵaıyndar qoldan kelgenshe attyń basyn elge qaraı burýy kerek. Men osy jazda Qytaıdy 10-15 kún aralap, qandastarymyzdyń jaǵdaıyn kórip keldim. Dál uıǵyr oqıǵasy kezinde barǵan edim, osy másele bizdiń aǵaıyndarǵa da ońaı tıgen joq. Tártip qatal bola bastady, shekaradan shyǵý qıyndap ketti, t.b. máseleler týyndady. Bizdiń Qytaımenen ekonomıkalyq jáne basqa jaǵynan baılanystarymyz jaman emes, elbasylarynyń qarym-qatynasy jaqsy, jyldan-jylǵa ol damı beredi de, biraq sonyń arasynda sol ekonomıkalyq baılanystardy damyta otyryp, ondaǵy qandastarymyzdyń múddesi árqashanda bizdiń oıymyzda bolýy kerek. Bul búgingi kúndegi úlken másele, Qytaıǵa sen nege qytaı tilin mektepke endirip jatyrsyń dep aıta almaımyz, ol óziniń ishki saıasaty. Biraq esi bar aǵaıyn oılanýy kerek. Shynymdy aıtsam, aldaǵy eki-úsh jylda aǵaıyndar elge qaraı kóshpese, odan keıin, on shaqty jyldan keıin qalaı bolady, oǵan eshqandaı baǵdar da, joramal da jasaı almaımyn. Kóshý de ońaı emes, endi aǵaıyn aldy-artyn oılap, balalarynyń bolashaǵyn oılap kóshem dese, esik árqashan ashyq, Qytaı da ustap turǵan joq, tek adamnyń ózine baılanysty. Sony kóbirek aǵaıyndarǵa aıtyp jatyrmyz. Qazir «Nurly kósh» baǵdarlamasy negizinen soǵan baǵyttalǵan, shynyn aıtqanda bul memlekettiń saıasaty, soltústik, shyǵys, ortalyq Qazaqstanǵa qandastarymyzdy kóbirek aparyp ornyqtyryp, olarǵa jaǵdaı jasap, qazaqtyń sanyn tepe-teńdikke keltirip, tipti bolmasa kóbeıtip, ary qaraı ornyqtyrý. Bul saıasatty jurtshylyq durys túsinýi kerek dep oılaımyn.
-Sondaı-aq olardy aqparattandyrý isi qalaı júrgizilip jatyr?
-Aqparattyq qaýipsizdik degen bolady. Mysaly Reseıdiń telearnalary jasyratyny joq, bizdiń arnalarymyzdy jaýyp ketti. Bul jaǵdaıda bizdiń ókimet tıisti sharalar qoldanyp, beıqam otyrǵan joq. Al qytaı sııaqty basqa elderdegi aǵaıyndarymyzdy qoldan kelgenshe aqparattandyryp jatyrmyz. Aıtalyq kırılıtsany bilmese, ony úıretetin kompıýterlik baǵdarlamalardy jasap jatyrmyz, Qytaıdan kelgen balalar úshin joǵary oqý oryndarynda daıyndyq bólimderin ashyp oqytyp jatyrmyz. Sondaı-aq eýropalyq qazaqtar tildi umytpasyn dep túrli kompıýterlik baǵdarlamalardy shyǵaryp, gazet, jýrnaldy jetkizip jatqan túrimiz bar. Árbir aýylǵa muǵalim jibere almaımyz ǵoı, muny aǵaıyn durys túsinýi kerek. Sodan keıin búgin ınternettiń damyǵan zamany, kompıýterlik baǵdarlamalar arqyly tildi úırenýine bolady. Kóp jaǵdaıda adamnyń ózine de baılanysty, áıtpese olardyń rýhanı suranystaryn qoldan kelgenshe sheship otyrmyz. Árıne 100 paıyz bári sheshildi dep aıtýdan aýlaqpyn, biraq qoldan kelgen kómegimizdi jasap jatyrmyz. Memlekettiń kómegimenen, túrli mınıstrlikterdiń, bizdiń elshilikterdiń jáne dúnıejúzilik qazaqtar qaýymdastyǵynyń shetelderdegi bólimsheleriniń belsendiliginiń arqasynda bul jumysty jalǵastyra beremiz.
-Qazaqstan halqy Assambleıasynyń XV sessııasyna qatysasyz ba?
-Qazaqstan halqy Assambleıasynyń sessııasyna árqashan qatysyp kelem. Osy jolǵy sessııa da oıdaǵydaı ótetin shyǵar degen oıdamyn. Sessııaǵa 600-700 deı adam qatysady, mine osy kelgen adamdardyń barlyǵy óz oılaryn, pikirlerin tolyq jetkizýine jaǵdaı jasalsa, jaqsy bolar edi. Meniń bilýimshe, olar qalany aralatady, gúl shoqtaryn qoıady, tústen keıin plenarlyq otyrys bolady, odan keıin kontserttik nómirleri bolady, sodan ýlap-shýlap elge qaıtady. Astanaǵa jylyna bir ret baryp jatqan adamdarǵa mundaı kerek te shyǵar, biraq jumys jaǵyna da kóbirek mán berý kerek. Burynǵy sessııalar sııaqty dástúrli bop ketpese ıgi. Jalpy Assambleıa kóptegen máselelerdi sheshe alady.
-Baıan-Ólgeıge baratyn qandastarymyz Reseı jerinen ótkende kóptegen qıynshylyqtarǵa tap bolamyz dep jatady, solardy qalaı sheshýge bolady?
-Kartadan qarasaq, Baıan-Ólgeıden Qazaqstanǵa deıin 180 shaqyrym, sonyń ortasynda 60 shaqyrymdyq jer Reseıge qaraıdy. Bizdiń jol Óskemennen shekaraǵa deıin qazir tartylyp boldy, endi Ólgeıdegi aǵaıyndar beri qaraı joldy salý kerek. Qazaqstan kelip salyp beredi dep qarap otyrmaý kerek. Osy eki ortada 60 shaqyrymdyq jer Reseıdiń shekarasy, sony tranzıtpen ótý máselesi áli sheshilmeı jatyr. Keıingi kezdesýde Reseı Prezıdenti men Elbasymyz osy máseleni kótergen bolatyn, Reseı Prezıdentiniń qoldaımyn degen ýádesi bar. Eger osy másele sheshilse, árıne jaqsy bolar edi. 2000-nan asa shaqyrym júrgenshe, 180 shaqyrym júrip barýǵa bolady. Bul kópten aıtylyp kele jatqan másele, endi bir sheshimin tabatyn shyǵar dep oılaımyn.
-Al endi jaqynda Astanada boı kótergen «Qazaq eli» monýmenti jaıynda ne aıtar edińiz?
-1996 jyly Mádenıet mınıstri bop júrgenimde Táýelsizdik monýmenti ashylǵan bolatyn, uıymdastyrý sharalarynyń basy-qasynda ózim de bolǵam, sol áli esimde. Qaqaǵan qys, jeltoqsannyń 16-sy kúni qandaı sezimmenen ashqanymyzdy umytý qıyn. Jınalǵan jurtshylyq eskertkishtiń ashylý rásimin kúnniń sýyqtyǵyna qaramaı tamashalaǵan edi, óıtkeni olardyń kókireginde elge, jerge degen patrıottyq sezimi bolǵan edi. Ol táýelsizdiktiń belgisi bolatyn. Al endi «Qazaq eli» monýmentine keletin bolsaq, bul búgingi Qazaqstannyń monýmenti. Bul tóbesinde samuryq qusy bar, eldi keleshekke jeteleıtin, halyqqa rýh beretin monýment. Adamdy rýhtandyratyn osyndaı eskertkishter, ǵımarattar, monýmentter bizge óte qajet dep oılaımyn.
-Áńgimeńizge rahmet