Sheteldik tájirıbe: SQO ǵalymy «ormandaǵy ferma» jobasyn qolǵa aldy
Tımýr Zverıachenko M.Qozybaev atyndaǵy Soltústik Qazaqstan ýnıversıtetiniń granttar boıynsha jetekshi mamany, dotsent. Negizgi bilimi hımııaǵa qatysty bolsa da, búginde bıologııa salasyna bet burǵan. Maqsaty – óńirdiń jasyl beldeýin damytý. Osylaısha jas ǵalym daıyndaǵan joba 2017 jyly «Ǵylym qory» AQ-nyń grantyn jeńip aldy.
«Joba «SQO-da orman klasterin qurý» dep atalady. Oǵan keshendi jumys kiredi, ıaǵnı aǵashty kesý, ormandy qalpyna keltirý jáne kesilgen aǵashty kádege jaratý. Jylyjaıda biz tuqymnan kóshet alamyz. Buryn aǵashty kesýden keıin qalatyn qaldyq – butaqtary, 10 sm kem bolatyn aǵashtyń dińi jaǵylyp, joıylsa, qazir odan kómir zaýytynda aǵash kómiri jasalady.
Bul joba 2017 jyly qolǵa alynyp, 2020 jylǵa deıin júzege asýy tıis boldy. Sol úshin 300 mln teńge grant berildi. Sondaı-aq jeke kásipkerdiń 120 mln teńge qarjysy jumsaldy. Іs órge basty. Qazirgi ýaqytta ekinshi zaýyttyń qurylysy júrip jatyr. Ekinshi jylyjaı salý úshin jer de satyp alyndy», - deıdi Tımýr Zverıachenko.
Grant – qaıtarymsyz, biraq ony jobany júzege asyrýshylar salyq arqyly qaıtarýǵa tıisti. Ekinshi mindet – jergilikti turǵyndardy jumyspen qamtýy kerek. Qazir bul keshende 27 adam jumys istep jatyr. Jaqynda qarjylyq mindetten de tolyq qutylmaq. Óıtkeni kásiporyndar paıda ákele bastaǵan. Jalpy «Ǵylym qory» grantty salyq retinde qaıtarýǵa 6 jyl beredi.
«Japyraqty aǵashtardyń ornyna qylqan japyraqty aǵashtardy egip jatyrmyz. Máselen, ol úshin qaıyńy sırek ósken ormandy tańdap alamyz, Sonyń ishine shyrsha-qaraǵaılardyń kóshetin otyrǵyzamyz. Ol úshin arnaıy tehnıka da satyp aldyq. Bul ádisti nege qoldanamyz? Byltyr qurǵaqshylyq, ári ystyq boldy. Ashyq alańda kóshetter kúıip keter edi. Al orman jamylǵysynda óziniń mıkroklımaty bar. Kóshetter tez kúsh alady. Bir jyldan keıin qýraı bastaǵan qaıyńdardy kesip alamyz, al qylqan japyraqty aǵashtar ári qaraı óse beredi. Bogolıýbovo orman sharýashylyǵynda bul jumystar atqaryldy. Bıyl Býgrovoe jáne Malınovka orman sharýashylyqtarynda kóshet otyrǵyzatyn ýchaskelerdi tańdap, daıyndap jatyrmyz. 100 ga aýmaqty qamtý oıda bar. Bolashaqta 200-250 ga aýmaqqa aǵash otyrǵyzýdy josparladyq», - deıdi ǵalym.
Mamannyń aıtýynsha, soltústik óńirde saǵyz qaraǵaı men qaraǵaı, qaıyń jaqsy ósedi. Alǵashqy ekeýiniń tuqymy jylyjaıda egildi. Al qaıyńdy ashyq aspan astynda ósirgen durys.
«Jylyjaıda ósirýdiń artyqshylyqtary kóp, kóshetter tez jetiledi. Bir maýsymda jańa orynǵa egýge bolatyn 12 sm kóshet ósip shyǵady, ashyq alańda mundaı nátıjege qol jetkizý úshin eki jyl keter edi. Sondaı-aq biz tamyryn jabyq kúıde shymtezekte ósirip jatyrmyz, sol kúıi aparyp otyrǵyzýǵa bolady», - deıdi Tımýr Zverıachenko.
Ýnıversıtet oqytýshysy qazir ekinshi jobany ázirlep jatyr.
«Oılaǵanymyzdy júzege asyrý úshin taǵy da «Ǵylym qorynan» grant alýdy maqsat ettik. Ósimdik sharýashylyǵynyń bul baǵyty AQSh pen Kanadada damyǵan. Ol – orman fermalary dep atalady. ıAǵnı jas ormanda bos jatqan jerler kóp. Ol jerdiń mıkroklımaty ósimdik ósirýge óte qolaıly. Sony paıdalanyp, emdik qasıeti bar ósimdikterdi, jemis aǵashtaryn, sonyń ishinde alma, almurtty, jańǵaqtardy ósirýge bolady. Biz qazir osy baǵytty damytpaqpyz. Sol úshin Kanadadan jańǵaqtyń birneshe túrine tapsyrys berdik. Hakasııadan sýyqqa tózimdi manchjýr órigin ákeldik. Jemis-kókónis sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ortalyǵynan birneshe jemis túrlerin alýdy josparlap otyrmyz. Osylaısha kelesi jyly 60 ga jas ormandy alamyz, sol jerlerde orman baqtaryn quramyz. Árıne, AQSh pen Kanadanyń kóp jylǵy tájirıbesin negizge alamyz. Qaıyń 60 jylda tolyq jetiledi, qylqan japyraqty aǵashtarǵa 110 jyl kerek. Mine osy ýaqytqa deıin ol jerlerde orman baqtaryn ósirip, tabys tabýǵa bolady. Máselen qarapaıym ormannan aǵashty kesý arqyly memleket 1 AEK mólsherinde ǵana paıda kórse, bizdiń joba arqyly kiristi 100 ese ulǵaıtýǵa bolady. Al ınvestordyń tabysyn aıtpasa da bolady.», - deıdi Tımýr Zverıachenko.
Sondaı-aq bilikti maman 2019 jyldan beri Petropavldy kógaldandyrý baǵdarlamasyna qatysyp jatyr.
«Qala ákimdigi maǵan jáne taǵy bir ǵalymǵa oblys ortalyǵyndaǵy aǵashtardyń jaǵdaıyn zerdeleýdi tapsyrdy. Shirigen aǵashtardyń ornyna basqa ne egýge bolatynyn surady. Sonda baıqaǵanymyz, otyrǵyzylatyn aǵash túrleri sanaýly-aq eken. Al baǵaly, sırek kezdesetin túrleri ońtústik oblystardan, tipti Polsha men Germanııadan jetkizilip kelgen. Al olar bizdiń aýa raıyna beıimdelmegen, qysqa shydamaı úsip ketedi.
Sondyqtan kógaldandyrýda qoldanylatyn dekoratıvti aǵashtardyń tuqymyn jylyjaıǵa ektik. Ol kóshet bolǵanǵa deıin 7-8 jyl kerek. Biraq nátıjesi keremet bolatynyna senimdimin», - deıdi Tımýr Zverıachenko.