Sheteldegi ár qazaq Qazaqstandy at baılar túp qazyǵy sanaıdy - Tokıodaǵy professor Ábdibek Qalıbekuly
Qazirgi zamanda Alashtyń muratyn arqalaǵan, óner-bilim bar jurttan ǵylym izdegen qazaq balasy álemniń ár túkpirinde kezdesedi. Mine sondaı talapty azamattardyń biri - Japonııanyń bedeldi ýnıversıtetinde jumys jasaıtyn, medıtsına ǵylymdarynyń doktory, bilikti professor Ábdibek Qalıbekuly. Japondardy bilim-biligimen moıyndatyp júrgen azamatpen, Astanaǵa joly túsken sapary kezinde suhbattasyp qalýdyń sáti keldi.
- Ábdibek Qalıbekuly, ósken ortańyz týraly aıtyp berseńiz?
- Men Qytaıdyń Shyńjań ólkesiniń ortalyǵy Úrimji qalasynda týyp-óstim. Otbasynda 7 aǵaıyndymyz, ózimnen úlken 5 aǵa-ápkem bar. Alǵash mektep tabaldyryǵyn attap, 1-synypqa barǵanymda oqýǵa osy aǵa-ápkelerim jetektep aparatyny esimde. Mekteptegi bilimdi Úrimji qalalyq №17 bastaýysh jáne qalalyq №36 qazaq orta mektepterinde júrip aldym. Al 1998-2004 jyldary Shynjań medıtsına ýnıversıtetinde klınıkalyq medıtsına mamandyǵy boıynsha oqyp shyqtym.
- Japonııaǵa qalaı jolyńyz tústi?
- Osy joǵary oqý ornynda oqyp júrgen kezde Japonııaǵa baryp oqysam degen armanym boldy. Japon medıtsınasy álemde joǵary deńgeıde damyǵan. Sondyqtan, damyǵan elden bilim alýǵa yntalandym. Olardyń ǵalymdary 60-70 jyldardyń ózinde otanyń kóptegen jańa túrlerin taýyp jatatyn. Al japon ultynyń jumysqa jaýapkershilikpen qaraıtyn, qajyrly, izdenimpaz halyq bolýy da meni qyzyqtyrdy. Joǵary oqý ornyn aıaqtaǵannan keıin osy armandardy oryndaýǵa talpyndym. Japonııanyń medıtsına ýnıversıtetterine túsý úshin biraz satydan ótý kerek eken. Qoıylatyn sharttary da kóp. Men ishki Qytaıdyń Chańchún qalasynda bir jyl daıyndyq kýrstaryn oqydym. Osydan keıin baryp júrek-qantamyrlary aýrýlaryn zertteý boıynsha Tokıo ýnıversıtetinde bir jyldyq taǵylymdamadan ótýdiń múmkindigine qol jetkizdim.
Alǵash kelgende Japonııada júrip professorlyq ataq alam degen oı múldem bolǵan joq. Bir jyl shydap, oqýymdy bitirsem boldy dep oılappyn. Keıinnen Japonııada turǵan bir jyl ishinde bul oıym ózgerdi. Oqýymdy ári qaraı jalǵastyryp, bilim deńgeıimdi kóterýdiń jaqsy múmkindikteri bar ekenin bildim. Oqý ornyndaǵy myqty professorlar men bilikti ǵalymdarǵa kezdesip, pikirlesýdiń sáti tústi. Japon tilin jaqsy meńgere otyryp, olarmen erkin tildesip, ózimniń oı-armanymdy aıtýǵa múmkindik aldym.
Meniń qazirgi ustazym, Japonııadaǵy eń bilikti balalar dárigeri ıAmata Kansıngoǵa alǵash jolyqqan sátim erekshe este qalypty. Men professorǵa aldyn ala habarlasyp, ruhsatyn alyp kezdesýge kelgenimde, ol kisi janýarlarǵa tájirıbe jasap jatyr eken. Jyly júzben qarsy aldy, maǵan birden kelip kómektes dedi de, qolyma quraldardy ustatyp qoıdy, ózi otaǵa kirisip ketti. Sol ýaqytta meniń sanamdy «ataqty ǵalym ózine shákirttikke qabyldaı ma, joq pa» degen suraq mazalaı berdi. Alty saǵat turdym. Tájirıbe sátti boldy dedi. Basqa artyq sóz bolǵan joq, maǵan burylyp, erteń qujattaryńdy oqý ornyna ákelip tapsyr dedi. Osylaısha, aspırantýraǵa qujat ótkizip,synaqtarynan súrinbeı ótip, oqýǵa qabyldandym. Keıinnen osy ustazymnyń jetekshiligimen doktorlyq ta (2007-2011 jyldary) qorǵadym. 2013 jyly Dzıýntendo ýnıversıteti balalar hırýrgııasy ǵylymy boıynsha professorlyq ataq berdi.
- Dzıýntendo ýnıversıteti týraly aıtyp berseńiz...
- Dzıýntendo (juntendo university) ýnıversıteti Japonııanyń astanasy Tokıoda ornalasqan. Ýnıversıtet janynan ashylǵan jeke klınıkalyq aýrýhanasy bar. Sonymen birge basqa qalalarda taǵy 5 emdeý ortalyǵy jumys isteıdi. Ortalyqtyń 175 jyldyq tarıhy bar. Ásirese, sońǵy 20 jylda qarqyndy damyp, Japonııadaǵy medıtsınalyq ortalyqtardyń úzdik ondyǵyna kirip otyr. Japonııada mundaı ortalyqtar ózindik erekshelikterimen, salalyq baǵyttarymen, bilikti mamandarymen baǵalanady. Dzıýntendonyń klınıkalyq aýrýhanasy Balalar aýrýlary, neırohırýrgııa, Kardıologııa salalaryn joǵary deńgeıde zerttep, damyta otyryp, basymdyq berip emdeıdi. Kezinde osy klınıkalyq ortalyqta Japon ımperatorynyń júregine operatsııa jasalǵan. Patsha áýletiniń basqa da músheleri osynda kelip qaralyp, em qabyldap turady. Sondaı-aq, Japon eliniń atynan Olımpıadaǵa qatysatyn sportshylardyń densaýlyǵy da bizdiń ortalyqtyń baqylaýynda bolady.
- Balalar hırýrgy mamandyǵyn tańdaýyńyzǵa ne sebep boldy?
- Osy mamandyqty tańdaǵanda balalar hırýrginiń kóp jerde suransqa ıe bolatyn nazarda ustadym. Adam balasynyń sapaly ósip-jetilýi úshin, densaýlyǵy aqaýsyz urpaq tárbıeleý úshin bul mamandyqtyń mańyzy aıyryqsha. Balalar dárgeriniń jumysy kúrdeli, jaýapkershiligi aýyr. Eresek adamdarǵa qaraǵanda qursaqtaǵy balaǵa nemese jańa týǵan nárestege em jasaý erekshe muqııattylyqty, eptilikti, biliktilikti qajet etedi. Shala týǵan 500 grammdyq shaqalaqtan bastap, 15 jasqa deıingi jasóspirim bizdiń dárgerlerdiń emine júginedi. Osy kezeńderdegi barlyq densaýlyq tarıhy jazylǵan kitapsha ári qaraı dárgerlerdiń naýqasqa em jasaýyna kómektesedi. Al mundaı múmkindik ómir esigin endi ashqan, jańa týǵan balada bolmaıtyny belgili. Biz jas, názik aǵzany tyńnan, jańadan bastap zerttep, baqylap qana emdeýge alyp baramyz.
- Jumysyńyzdyń basym baǵyty, negizgi zertteý nysanalaryńyz qandaı?
- Qazirgi jumysym Ýnıversıtettiń 5 kýrstaryna syrtqy aýrýlardyń negizi týraly sabaq beremin. Ýnıversıtet janynda qurylǵan meniń atymdaǵy zerthana jumys isteıdi. 30-ǵa jýyq shákirtim bar jáne doktor tárbıeleımin. Shákirtterimmen birge zerthanada janýarlardy baǵyp, olarǵa tájirıbe jasaımyz.
Bul klınıkalyq aýrýhananyń balalar hırýrgııasy álemniń eń damyǵan ortalyqtarynyń kóshin bastap tur. Munda balanyń qursaqtaǵy kezinde jetilmeı kemistikpen, shala týýynyń sebepterin, onyń aldyn alý, emdeý joldaryn zertteıdi. Óńeshi, óti joq bolyp týý nemese ót, ishek joldarynyń tuıyqtalyp qalýy, ókpeniń jetilmeýi sekildi kúrdeli aýrý túrlerin jan-jaqty emdeıdi. Meniń de zertteý nysanam, qaraıtyn naýqastarym osyndaı aýrýlar. Sapaly uryq jetildirý, embrıonnyń qalypty damýy, oǵan qalaı kútim jasap, neden saqtaný kerek degen máselelerdi qaraımyz. Balalarda bolatyn túrli aýrýlardyń sebebin zertteımiz. Bul aýrý ákesinen nemese sheshesi tarabynan keldi me? Qursaqta júrgende anasynyń durys tamaqtanbaı, ózin kútpeýinen týyndady ma? Tipten, ana ózine artyq kútim jasap balaǵa zııan keldi me, degen túıtkildi suraqtardyń barlyǵyn nazarǵa alamyz. Qursaqtaǵy balanyń 3-4 aı kezinde vırýstar, bakterııalar jyldam áser etip jatady. Oǵan qazirgi damyǵan zamandaǵy kúndelikti qoldanystaǵy tehnıkanyń áseri bolatyny sózsiz. Árıne, ony naqty ǵylymı dáleldermen anyqtaý kerek.
Densaýlyq - adam ómiriniń baǵaly baılyǵy. Densaýlyqty saqtaý men nyǵaıtýǵa, salaýatty ómir saltyn nasıhattaýǵa aqparat quraldary da kóbirek atsalysýy qajet dep oılaımyn. Japonııa telearnalarynda densaýlyqty qalaı kútý, túrli aýrýlardan qalaı saqtaný týraly habarlar kún saıyn berilip otyrady. Qazaqstan úshin ár adam basty baılyq. Al aýyrǵan adamdy emdeýge memlekettiń qanshama qarjysy shyǵyndalady. Sol qarjynyń bir bóligin salaýatty ómir saltyn ustanýdy qoǵamǵa nasıhattaýǵa jumsasa paıdaly bolar edi.
- Japondar óz mamandaryn shetelden oqyta ma?
- Árıne, oqytady. Bizdiń ortalyqtyń shetelden taǵylymdamadan ótýge baǵyttaǵan arnaıy baǵdarlamasy bar. Buryndary Avstralııa, Ulybrıtanııa, AQSh, Germanııa elderine shyǵyp bilim alatyn. Sońǵy jyldary tek AQSh pen Ulybrıtanııaǵa ǵana baryp taǵylymdamadan ótip kelip júr. Basqa elderge barý tıimsiz dep tapqan syńaıly. Ol jaqtan negizinen til úırenedi, zertteýlerge qatysyp, tájirıbe almasady. Shetelge shyqqan maman 1 jyldan 3 jylǵa deıin turyp keledi.
- Japon jurty Qazaq elin qanshalyqty tanıdy? Japonııada bilim alyp jatqan qazaqtar týraly aıtsańyz.
- Japondyqtardyń basym kópshiligi Qazaqstan týraly aqparatqa qanyq emes. Arasynda ártúrli baılanyspen Qazaqstanǵa kelip-ketip júrgen adamdar bilýi múmkin. Olardyń ishinde túbimiz bir týyspyz deıtinder de bar.
Japonııaǵa shetelden kelip oqıtyndar kóp. Al medıtsına ǵylymyn tańdaǵan qazaq jastary Japonııaǵa endi-endi kelip oqyp jatyr. Tokıo ýnıversıtetinde Qytaıdan kelgen úsh qazaq azamaty bilim alyp júr. Olarǵa keńes berip, ózim ertip kelgem. Mońǵolııa, Reseı elderinde turatyn qandastarymyzdyń arasynan kelip oqyp, jumys istep júrgen qazaqtar bar. Qazaqstan azamattary «Bolashaq» baǵdarlamasymen kelip magıstratýrada oqyp júr. Bolashaqta osy azamattardyń ǵylymı ataqtaryn qorǵap, bilikti ǵalym bolyp jetilip shyǵýyna tilektespin.
- Memleketin ozyq ǵylymǵa arqa súıep órkendetip otyrǵan eldiń bilim berý júıesinen qandaı artyqshylyq ańǵardyńyz?
- Arnaıy zerdelep taldasań, bizge uqsamaıtyn zańdary men ózindik kemeldengen júıeleri kóp shyǵar. Jalpy halyq, qoǵam, bılik bolyp barlyǵy uzaq tarıh boıy qalaı oqysaq ozyq bolamyz, bilimdi bolamyz degenge den qoıǵan syńaıly. Sol izdenis, talpynys, tájirıbe jınaqtala kelip, belgili dárejede kemeldi oqytý júıesin ázirlegen dep sanaımyn. Eń bastysy, halyq tártipke baǵynǵysh, bilim úırenýge yntaly. Úkimet te óz tarabynan bilim alýǵa barlyq jaǵdaıdy jasap qoıǵan. Mysaly, japondyqtarǵa bir jumys tapsyrsańyz, ony sońyna deıin tyńǵylyqty istep shyǵady. Siz ony baqylamasańyz da bolady. Búgin osy úıdi tazalap qoıyńyz deseńiz, olar eki saǵatta tazalap tastap, demalyp jatpaıdy, qaıta-qaıta qadaǵalap, jumysyn pysyqtaıdy.
- Qazaqstannan Japonııaǵa qandaı naýqastar emdelýge barady?
- Naýqastar Japonııaǵa qaterli isik aýrýlaryn emdetýge jıi keledi. Al, Astanadaǵy «Ana men bala ulttyq ǵylymı ortalyǵy» sekildi medıtsınalyq ortalyqtar menimen jáne bizdiń klınıkalyq ortalyqpen baılanysqa shyǵyp júr. Olar ózderine kelgen erekshe naýqastyń aýrý derekterin onlaın jeli arqyly maǵan jiberedi, men soǵan qarap óz keńesimdi beremin. Aýyr naýqas bolsa ortalyqtaǵy bilikti mamandardyń basyn qosyp, aqyldasyp sheshim qabyldaımyz. Japonııaǵa baryp emdelem dep, maǵan jeke ózderi habarlasatyn naýqastar da bar. Olardyń da aýrý tarıhyn qarap, kelý-kelmeýdi aıtam. Qansha qarajat, qansha ýaqyt ketetinin, qandaı satymen em qabyldaıtynyn, múmkindiginshe aýrýynan tolyq nemese qandaı dárejede jazylatynyn aıtyp, túsindiremin. Meniń qazirshe qolymnan kelgeni, qazaq eline jasap jatqan kómegim osy.
- Qazaq eli Táýelsizdiginiń 25 jyldyq mereıtoıyn atap ótti. Qazaq jurtyna aıtar aq tilegińizdi bilsek. Atajurtqa sizdiń aýyldyń kóshi qashan kelip qonar eken?
- Alystaǵy Japonııada, Tynyq muhıttyń araldarynda turyp qazaq ultynyń táýelsiz memleketine saǵynyshpen, maqtanyshpen, tilektes kóńilmen, yqylas peıilmen eljireı qaraımyn. Eldiń ár basqan qadamyn baqylaımyz, jaqsy jańalyǵy bolsa, qýanamyz. Qazaqstannyń bolashaǵy jarqyn, damyǵan el bolatynyna senemin. Shetelde júrgen ár qazaq Qazaqstan memleketin at baılar túp qazyǵy, qamqorshysy sanaıdy. Men de bolashaqta Tokıodan Astanaǵa kóshtiń basyn buratyn shyǵarmyn. Elge kelsem degen nıetim bar.