Sheshimi joq shıelenis: Izraıl men Palestına qaqtyǵysy qashan toqtaıdy
Jalpy eki el arasyndaǵy qaqtyǵystyń tarıhyna kóz júgirtip, teketirestiń sebep-saldary, onyń aımaqtaǵy elder men álem ekonomıkasyna áseri jaıly materıal daıyndaýdy jón kórdik. Tolyǵyraq Kazinform sarapshysynyń materıalynda.
Izraıl men Palestına qaqtyǵysy qalaı bastaldy?
Palestına men Izraıl arasyndaǵy qaqtyǵys 75 jyldan astam ýaqytqa sozylyp keledi, áli kúnge sheshimin tappaǵan bul teketires álemdegi eń uzaqqa sozylǵan shıelenisterdiń biri bolyp sanalady. Onyń basty sebebi - jer daýy. Eki tarap ta óz astanasy sanaıtyn Ierýsalım – musylmandar úshin de, ıýdeıler úshin qasıetti meken. Odan bólek bul qaqtyǵysta dinı jáne etnıkalyq faktorlar da máseleni ýshyqtyryp otyr.
HH ǵasyrǵa deıin eki myń jylǵa jýyq ýaqyt boıy Izraıl halqynyń memleketi bolǵan joq, evreıler álemniń kóptegen elinde dıaspora bolyp ómir súrdi. HІH ǵasyrdyń aıaǵynda álem kartasynda túrikterdiń (Osman ımperııasy) qol astynda bolǵan ejelgi aımaq Palestına ǵana bar edi. Ol jerde negizinen arabtar meken etti, evreıler azshylyqty qurady. Alaıda sol kezde halyqaralyq saıasattyń kúntártibinde evreı máselesi ózekti bola bastady. Eýropada sıonızm (sıonızm – evreı ulttyq qozǵalysy, onyń maqsaty – evreı halqynyń tarıhı otany Izraıl jerine oralýy jáne qaıta jandanýy) máselesine qatty nazar aýdarylyp jatty. Sol kezde paıda bolǵan saıası sıonıstik qozǵalys Izraıl jerinde ulttyq evreı memleketin qurýdy maqsat etti.
Palestınaǵa evreı kóshi-qonynyń birinshi tolqyny 1881 jyly bastaldy. Keıin 1904-1914 jyldary Palestınaǵa 40 myń evreı qonystandy. 1919-1923 jyldary taǵy 40 myń evreı kóshti. Osy kezde arabtar buǵan narazylyq tanytyp, biraz tolqý bolǵan edi.
Birinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin Germanııa jaǵynda bolyp, jeńilis tapqan Osman ımperııasy qulap, Palestına Ulttar lıgasynyń sheshimimen Ulybrıtanııanyń mandatyna ótti. Osy kezde Palestına aýmaǵynda evreıler men arabtardyń eki memleketin qurý týraly ıdeıalar kóp aıtyla bastady.
Palestınanyń ekige bólinýi
Palestınaǵa álemniń túkpir-túkpirinen, negizinen Eýropadan evreıler kóptep qonys aýdara bastady. Bul arabtardyń narazylyǵyn týdyryp, qaqtyǵystar kóbeıe tústi.
1947 jyly 29 qarashada BUU Bas Assambleıasy Palestınany ekige – evreı jáne arab memleketterine bólý týraly sheshim qabyldady. Sonymen qatar Ierýsalımge qatysty qaıshylyqtar bolmaýy úshin oǵan BUU baqylaýyndaǵy halyqaralyq mártebe berildi. Al brıtan mandaty aıaqtalǵan soń 1948 jyly 14 mamyrda Izraıl táýelsizdigi týraly Deklaratsııaǵa qol qoıylyp, Evreı memleketi quryldy. Kelesi kúni arab memleketteri Izraılge shabýyl jasady. Osylaısha, soǵys bastalyp ketti.
Qaqtyǵys Palestına sheńberinen shyǵyp, Izraıl men arab memleketteri arasyndaǵy aýqymdy teketireske aınaldy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde júzdegen myń arab Izraılden qashsa, kerisinshe Eýropada natsısterdiń qýǵyn-súrginine baılanysty evreıler Izraılge qonys aýdara bastaǵan edi. Sóıtip, 10 jyl ishinde onyń halqy 800 myńnan eki mıllıonǵa deıin ósti.
Palestınanyń taǵdyry
1948 jyly evreı memleketi paıda bolǵanymen, aımaqta arab memleketi qurylǵan joq. 1964 jyly Arab memleketteri lıgasynyń sheshimimen osy óńirde turatyn arabtardyń jáne olardyń urpaqtarynyń múddesin qorǵaıtyn Palestınany azat etý uıymy (PAEU) quryldy. Uıymdy basqa arab elderi de qoldady: 1967 jylǵy sammıtte arabtar Izraıldi moıyndamaýǵa, onymen bitim jasamaýǵa jáne kelissózderge barmaýǵa kelisti. Aıta ketý kerek, 1967 jyly tarıhqa 6 kúndik soǵys degen ataýmen engen soǵys barysynda arab elderi Izraıldi ala almady. Bir jyldan keıin Palestına hartııasyna qol qoıyldy, Palestına shekaralaryn qalpyna keltirý maqsaty qoıyldy. 1988 jylǵa deıin PAEU terrorıstik uıym dep sanaldy.
1988 jyly qarashada PAEU Ulttyq keńesiniń sessııasynda táýelsiz Palestına memleketi quryldy dep jarııalandy. Alaıda bul sımvoldyq qana máni bar qadam bolatyn, óıtkeni is júzinde Ulttyq keńes óz aýmaǵy dep jarııa etken terrıtorııany baqylaı almaıtyn edi.
1990 jyldardyń basynda Palestınalyq uıym terrorıstik kúres ádisterinen bas tartty, al Izraıl Palestına ulttyq ákimshiligine Tel-Avıvtiń baqylaýyndaǵy keıbir aýmaqtardy basqarýǵa ruqsat berdi. Osylaısha, 1993 jyly Palestınalyq uıym men Izraıl tipti «Oslo-1» kelisimin jasady - olar Palestınanyń ózin-ózi basqarýynyń ýaqytsha sharalary týraly qaǵıdattar deklaratsııasyna qol qoıdy. Eki jyldan keıin taraptar resmı túrde «Palestınalyqtar men Izraıl memleketi arasyndaǵy Batys jaǵalaý men Gaza sektoryndaǵy ýaqytsha kelisimder» dep atalatyn «Oslo-2» kelisimine qol qoıdy. Dál osy qujattar negizinde ızraıldikter men palestınalyqtardyń qazirgi qarym-qatynasy qurylǵan edi.
Dese de Palestına jartylaı moıyndalǵan memleket bolyp sanalady. BUU-ǵa múshe 138 memleket Palestınany moıyndaıdy. Alaıda bul el BUU-nyń tolyqqandy múshesi mártebesin ala almaı otyr, óıtkeni ony Uıymnyń Qaýipsizdik Keńesiniń keıbir turaqty músheleri Frantsııa, AQSh jáne Ulybrıtanııa moıyndamaıdy. Sonymen qatar Palestınanyń táýelsizdigin EO elderiniń kópshiligi men Japonııa moıyndamaı otyr. Al Qazaqstan Palestınany táýelsiz el retinde moıyndaıdy.
Sonymen birge Palestınany resmı túrde basqaratyn Palestına ulttyq ákimshiliginiń qolynda (PUÁ) is júzinde eshqandaı bılik joq. 2007 jylǵy azamattyq soǵystan keıin Gaza sektory HAMAS (Islamdyq qarsylasý qozǵalysy) qozǵalysynyń baqylaýyna ótti. Al Shyǵys Ierýsalımdi qamtıtyn Batys jaǵalaýdyń 60 paıyzy Izraıldiń baqylaýynda.
HAMAS degen qandaı uıym?
Gaza sektorynda eki mıllıonnan astam adam turady, bul – shaǵyn anklav jáne ishinara moıyndalǵan Palestınanyń eń úlken aımaǵy. Bul aımaqty da PUÁ baqylap otyrǵan joq, evreı áskerleri Gaza sektorynan ketkennen keıin ol jerde HAMAS uıymynyń baqylaýy kúsheıe tústi.
Uıym bılikke 2006 jyly qańtar aıynyń sońynda Palestına avtonomııasynda ótken saılaýdan keıin keldi. HAMAS ókilderi Izraıldiń búkil aýmaǵy arabtarǵa tıesili bolýy kerek, al evreıler ony basyp alǵanyn aıtady. Kóptegen memleket bul qozǵalysty terrorıstik dep tanıdy.
Taıaý Shyǵysta qazir ne bolyp jatyr?
HAMAS Izraılge bıylǵy 7 qazanda shabýyl jasady. Aldymen Gaza sektorynan Izraılge bes myńǵa jýyq zymyran atyp, keıin HAMAS sodyrlary elge shabýyl jasaı bastady. Olar 14 eldi mekenge kirip, beıbit turǵyndardy da, áskerı qyzmetshilerdi de kepilge aldy.
HAMAS Izraılge qarsy áskerı operatsııany «ál-Aqsa tasqyny» dep atady. Ál-Aqsa – Ierýsalımdegi Hram taýynda ornalasqan meshittiń ataýy. Bul jer kóbinese evreıler men palestınalyqtardyń arasynda daý týǵyzady, óıtkeni ol musylmandar úshin Mekke men Mádınadan keıingi qasıetti oryn bolyp sanalady. HAMAS basshylyǵynyń pikirinshe, Izraıl atalǵan meshitti «qorlaǵan», shabýyldyń basty sebebi – osy. Sonymen qatar 2023 jyly Izraıl áskerleri júzdegen palestınalyqty óltirgen nemese jaralaǵan, sondaı-aq tutqyndardy ózara aıyrbastaýdan da bas tartyp otyr.
Álemdik BAQ-ta bul shabýyl Izraıl barlaý qyzmeti úshin kútpegen jaǵdaı bolǵany týraly jazyldy. Alaıda keı sarapshylar onyń múmkin emesin aıtyp otyr. HAMAS shabýylyna jaýap retinde Tel-Avıv Gaza sektorynda lańkestikke qarsy «Temir qylysh» operatsııasyn bastady. Al 8 qazanda Izraıl úkimeti eldiń soǵys jaǵdaıyna ótkenin habarlady.
Baspasózdegi aqparattarǵa súıensek, HAMAS sodyrlary men «Islamdyq jıhad» toby kóptegen ızraıldikti tutqynǵa alǵan. Sonymen birge HAMAS Gaza sektoryna jasalǵan árbir shabýylǵa jaýap retinde bir tutqyndy ólim jazasyna kesemiz dep qorqytyp otyr. Katar men AQSh kepilge alynǵandardy bosatý úshin atalmysh toppen kelissóz júrgize bastady.
Sońǵy málimetter boıynsha, Palestına-Izraıl qaqtyǵysy bastalǵaly beri eki taraptan 4 myńnan astam adam qaza taýyp, taǵy 15 myńǵa jýyǵy jaraqat aldy.
Palestınalyqtar 1967 jylǵy alty kúndik soǵysqa deıin bolǵan shekarany qaıtarýǵa nıetti. Palestına Iordan ózeniniń Batys jaǵalaýynda jáne Gaza sektorynda óz memleketin quryp, Shyǵys Ierýsalımdi astanasy etkisi keledi. Al Izraıl bul sharttan bas tartyp otyr.
Izraıl-Palestına: Qazaqstan ustanymy
Eki el arasyndaǵy qaqtyǵys órshigen kezde kóp memleket óz azamattaryn evakýatsııalaı bastady. Onyń ishinde Qazaqstan da bar. 10 qazan kúni el úkimeti Izraılde júrgen 124 qazaqstandyq arnaıy bortpen elge jetkizildi. Sondaı-aq 15 qazanda elshilik kómegimen Qazaqstannyń 19 azamaty, sonyń arasynda arnaıy baǵdarlamalar boıynsha oqyp júrgen 15 bala elge keldi.
QR SІM málimetinshe, qazirgi tańda Izraıldegi Qazaqstannyń elshiligine 100-den astam elimizdiń azamaty járdem kórsetý týraly ótinish jasaǵan. Sonymen qatar Gaza sektorynan taǵy 100-den astam adamdy Qazaqstanǵa jetkizý máselesi pysyqtalyp jatyr.
Izraıldegi jaǵdaıǵa qatysty QR Syrtqy ister mınıstrligi Qazaqstan kóptegen beıbit turǵynnyń qaza bolýyna ákep soqqan HAMAS pen Izraıl qaqtyǵysynyń órshýine alańdaýshylyq bildiretinin jetkizdi. Habarlamada «Qazaqstan HAMAS-tyń ızraıldik beıbit turǵyndarǵa shabýylyn jáne shetel azamattaryn kepilge alýyn aıyptaıtyny» aıtylǵan.
Osyǵan baılanysty Qazaqstan taraptardy áskerı áreketterdi tez arada toqtatýyn qamtamasyz etýge jáne «eki halyq úshin eki memleket» formýlasy negizinde aımaqtyń barlyq turǵyndary úshin beıbitshilik, turaqtylyq pen qaýipsizdikke qol jetkizý jónindegi kúsh-jigerdi jandandyrýǵa shaqyrdy.
Budan bólek Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Taıaý Shyǵystaǵy qazirgi ahýaldy esh aqtaýǵa kelmeıtin áreket ekenin aıtty.
«Qazaqstan halyqaralyq ózekti problemalardy sheshý úshin lańkestik ádisterdi qoldanýǵa múldem qarsy. Ondaǵan jyl boıy sheshimin tappaı kele jatqan mindetterdi júzege asyrý úshin beıbit azamattarǵa zorlyq-zombylyq kórsetip, terrorlyq aktsııalar jasaýǵa bolmaıdy. Bul – esh aqtaýǵa kelmeıtin áreket»,-dedi Prezıdent.
Sondaı-aq Memleket basshysy BUU Qaýipsizdik Keńesindegi qazirgi toqyraý jaǵdaıynda BUU Bas Assambleıasynyń rólin kúsheıtýge múmkindik bar dep esepteıtinin jetkizdi.
«Bul rette BUU Qaýipsizdik Keńesin reformalaý isinde asyǵystyq tanytýǵa bolmaıdy. Bizdiń oıymyzsha, bul mańyzdy organǵa álemniń barlyq aımaǵynyń elderi, sonyń ishinde jahandyq Ońtústik memleketteri múshe bolýǵa tıis. Shyn máninde, bul ustanymdy osy jıynǵa qatysyp otyrǵan memleketter basshylarynyń barlyǵy quptaıtyny qýantady»,-dep túıindedi ol.
Palestına men Izraıl arasyndaǵy qaqtyǵys qalaı órbıdi? – sarapshylar ne deıdi
Keı sarapshy-mamandar bul qaqtyǵystyń áli uzaqqa sozylatynyn aıtsa, endi biri qazirgi ahýal kópke barmaıtynyn aıtyp otyr. Jalpy 75 jyldan astam ýaqyt boıy kelisimge kele almaı jatqan eki memleket arasy nelikten dál qazir shıelenisip ketti? Shyǵystanýshy Janat Momynqulovtyń pikirinshe, qazirgi kezde bul olardyń artynda turǵan kúshterge tıimdi bolyp tur.
«Mysaly, AQSh pen Saýd Arabııasy arasynda tarıhı kelissóz bolatyny aıtylyp jatyr. Mine, muny boldyrmaý úshin Hızbolla (Lıvanda ıslam memleketin qurýdy maqsat etetin áskerı ári saıası uıym), onyń artynda bálkim Iran, múmkin odan da úlken memleketter turýy múmkin. Jýyrda Qytaıdyń Syrtqy ister mınıstrligi Izraılge qatysty qatty-qatty sózder aıtty jáne HAMAS-ty aıyptaǵan joq. Bylaı qaraǵanda, Izraıldi aıyptaǵandaı syńaı tanytty. Bul Palestına-Izraıl máselesi boıynsha úlken kúshterdiń arasynda belgili bir syzyq qalyptasqanyn, jahandyq alıanstar qurý yqtımaldyǵy bar ekenin kórsetedi. Qazirgi jaǵdaı qysqa merzimdegi perspektıvada HAMAS-tyń paıdasyna sheshilýi múmkin, qazir olar qurban róline kirip, búkil álem musylmandarynyń aıaýshylyǵyn oıatyp otyr. Máselen, kóp jerde Palestınany qoldaý sharalary ótip jatyr. Palestına men HAMAS bir emes, biraq uzaqmerzimde HAMAS utyldy dep esepteımin. Aldaǵy ýaqytta olar jasampaz eshteńe usyna almaıdy»,-dedi spıker.
Onyń aıtýynsha, Palestına máselesinde Arab áleminen bir qoldaýshy kúsh tabylýy múmkin.
«Jaǵdaı múldem ózgerip ketýi múmkin. Palestına máselesinde Arab áleminen bir qoldaýshy kúsh tabylýy yqtımal. Mysyr ne Saýd Arabııasy sııaqty. Óıtkeni qazir Mysyr Izraılge «Gazadan arabtardy Mysyrǵa qaraı qýmańyz, olarǵa kerisinshe gýmanıtarlyq kómek bereıik, sóıtip olardyń jaǵdaıyn jeńildeteıik» dep otyr. Bul degenimiz – Mysyr memleketi qattyraq sóıleı bastady degen sóz. Óıtkeni Egıpetke bul úlken qaýip, óz elinde 100 mln halyq turady, ekinshiden, olarmen birge Egıpettiń shekarasyna keıbir ekstremıst-radıkal toptar kirip ketýi múmkin»,-dedi sarapshy.
Sondaı-aq ol bul jerde eki memleket te dinı jáne ultshyl rıtorıkany azaıtýy qajet ekenin, sol kezde ǵana beıbitshilik ornaıtynyn atap ótti.
«Evreıler arabtardyń bolmysyn, palestınalyqtar evreılerdiń ómir súrýge degen quqyǵyn moıyndaýy tıis. Másele sol palestınalyqtardyń evreılerdi moıyndamaı, olardyń memleketin joıǵysy keletininde, al evreılerdiń barǵan saıyn palestınalyqtardy jutyp alǵysy keletinin kórip otyrmyz. Mine, osyndaı bir-birin qabyldamaıtyn, bir-birine qarama-qaıshy rıtorıkalar azaıatyn bolsa, sol kezde bir sheshimi tabylady»,-dedi shyǵystanýshy.
Janbolat Momynqulovtyń aıtýynsha, Izraılge qazirgi operatsııasy tıimdi bolyp kórinýi múmkin, alaıda Iran sııaqty basqa da kúshter aralasyp, jaǵdaı kúrdelenetin bolsa, sol kezde Izraıl Palestına máselesin sheshýge qadam jasaýy yqtımal.
«Sebebi Izraılge Gaza máselesin basqa tarapqa, ıaǵnı Iranǵa ne basqa da úlken kúshterge berip qoıý tıimsiz. Sondyqtan da onyń sheshilýine ózi de múddeli bolýy yqtımal. Bul alys perspektıvada bolýy múmkin, al qazir Izraıldi basqaryp otyrǵandar buǵan jol bermeıdi»,-dep túsindirdi ol.
«Shıelenisti tolyq sheshý úshin urpaqtar sanasy ózgerýi kerek»
Al saıasattanýshy Islam Kýraev Taıaý Shyǵystaǵy oqıǵalardy jáne olardyń qalaı damıtynyn boljaý qıyn ekenin atap ótti.
«Palestına-Izraıl shıelenisi shamamen 80 jyl boıy jalǵasyp kele jatyr, sondyqtan mundaı qaqtyǵystar qalypty jaǵdaıǵa aınaldy. Tek sebep-saldary men oǵan qatysýshy adam attary ǵana ózgeredi. Meniń oıymsha, bul jaǵdaıdan utqandar da, zardan shekkender de kóp. Dál qazir jaǵdaıdyń qalaı damıtynyn baǵalaý qıyn, biraq tájirıbege qarasaq, Izraıl qazir Sırııadaǵy áýejaılarǵa shabýyl jasaı bastady jáne shekarada Lıvanmen de atysyp jatyr. Ahýaldyń 1967-73 jyldardaǵydaı deńgeıge jete qoıýy ekitalaı, óıtkeni qazir arab elderiniń adýyny basyldy. Qazirgi kezeńde Iran aımaqta óz múddesi úshin múmkindigin paıdalanyp jatyr, biraq olar tikeleı qaqtyǵysqa barmaıdy. Óıtkeni bul «úshinshi dúnıejúzilik soǵys» degendi bildiredi»,-dedi ol.
Onyń pikirinshe, Izraıl-Palestına shıelenisi bolashaqta da sheshimin taba ma, joq pa, ony aıtý qıyn.
«Óıtkeni eki tarap ta bir-birin jek kóredi. Elderdiń qazirgi halqy jaǵdaıdy retteý protsesin bastaýy kerek, al keler urpaq túbegeıli ózgerýi tıis, sodan keıin ǵana ymyraǵa kelýge bolady. Máselen, kórshiles Lıvanda ártúrli konfessııalar men etnıkalyq toptar birge tatý-tátti ómir súrip jatyr. Sondyqtan bul jaǵdaıda da sheshimin tabýǵa bolady dep oılaımyn»,-dedi sarapshy.
Izraıl-Palestına qaqtyǵysy munaı baǵasyna qalaı áser etip jatyr?
Munaı servıstik kompanııalary prezıdıýmynyń tóraǵasy Rashıd Jaqsylyqov jer betinde bolyp jatqan túrli ekologııalyq, ekonomıkalyq, saıası jaǵdaılar mińdetti túrde energetıkalyq resýrstarǵa keri áserin tıgizetinin atap ótti. Onyń aıtýynsha, dúnıejúzindegi búkil munaı-gaz, energııa resýrsynyń 38 paıyzy Parsy shyǵanaǵynda shoǵyrlanǵan memleketterge tıesili. Sondyqtan da ıaıaý Shyǵystaǵy shıelenis munaı baǵasyna áser etedi.
«Ózderińiz jaqsy bilesizder, 2022 jyldan beri Reseı men Ýkraına arasyndaǵy qaqtyǵystan keıin, Reseı tolyqqandy Eýropa naryǵynan ketkennen soń, ol naryqty túgeldeı Parsy shyǵanaǵyndaǵy memleketter basyp aldy. Qazir gazben de, munaımen de qamtyp otyr. Endi qaqtyǵys nege tikeleı áser etetinine toqtalsaq, birinshiden, logıstıkaǵa, mysaly, ushaqtar ushpaı qaldy, birden toqtady. Sondaı-aq munaı tasyp jatqan tankerlerge de qaýipti. Óıtkeni qısyq ketken raketa ony jaryp jiberýi ábden múmkin. Qazirgi tańda tankerler kem degende 40000-60000 tonna munaı nemese gaz tasymaldaıdy. Bul óte úlken ekonomıkalyq shyǵyn»,-dedi ol.
Dese de, ol baǵanyń sharyqtap ketýi múmkin emes ekenin eske saldy.
«Menińshe, baǵa anaý bir aıtqandaı sharyqtap ketpeıdi. Sebebi sol Parsy shyǵanaǵynda óndirilip jatqan ónim, bolmasa gaz, munaıǵa kim ınvestor boldy nemese kimniń aqshasymen iske asty, bul mindetti túrde Amerıka men Eýropanyń bıznesi. Ázirge kıkiljiń nemen aıaqtalatynyn jáne ýaqyt merzimi qanshaǵa sozylatynyn eshkim dóp basyp aıta almaı otyr. Meniń oıymsha, bul uzaqqa barmaıdy, bir-bir jarym aıdyń tóńireginde sheshilip qalady»,- dep túıindedi spıker.
Qoryta kele, Taıaý Shyǵystaǵy jaǵdaıdyń áli de turaqtalmaıtynyn, tipti uzaqqa sozylýy múmkin ekenin baıqap otyrmyz. Oqıǵanyń endi qalaı damıtyny aımaqtaǵy ári halyqaralyq kúshterdiń de is-áreketine baılanysty bolmaq...