Sheneýnikterdiń jaýapkershiligi joǵarylamaıynsha, memlekettik qyzmettiń bedeli kóterilmeıdi – Sultan Jıenbaev
Biz osyǵan oraı mereıtoı ıesin áńgimege tartqan edik.
- Sultan Súleımenuly, ózge qurdastaryńyzǵa qaraǵanda júris-turysyńyz, daýysyńyz shıraq kórinedi. Onyń qandaı syry bar? Ómir jolyńyzben az-kem bólisseńiz?
- Shynynda da eldiń bári maǵan jas kórinesiz dep qaıran qalyp jatady. Menińshe, bul tabıǵattyń bergen syıy. Durys júrip, durys tamaqtanyp, izgiliktiń jolyn ózine murat tutqan adamnyń rýhy men táni árdaıym qýatty bolatyn bolýy kerek. Men jas kezimde sportpen shuǵyldanǵam. Týǵan aǵam 95-te qaıtys boldy. Ómir jolyma kelsem, 1921 jyly 22 shildede Almaty qalasynda baǵbannyń otbasynda dúnıege keldim. Orta mektepte bitirgen soń 1938 jyly Qazaq memlekettik ýnıversıtetine oqýǵa túsip, el basyna qıyn kún týǵan kezde 2-kýrsta ózim suranyp, erikti 100-shi atqyshtar brıgadasynyń quramynda jeltoqsan aıynda maıdanǵa attandym. 100-shi derbes ulttyq brıgada, negizinen, Qazaqstannyń ár jerinen óz erkimen tilek bildirgen qazaq jastarynan quralǵan bolatyn. Kópshiligi orys tilin jetik bilmeıtin aýyl jigitteri edi. Men tankige qarsy kúresetin rota (PTR) komandıri bolyp, Rjev, Velıkıe Lýkı, Nevel kalalaryn jaýdan azat etýge qatystym. 1944 jyly 3-shi ret aýyr jaraqat alýyma baılanysty 2-shi Ýkraına maıdanyndaǵy 46-shy mehanıkalandyrylǵan brıgada sapynan elge oraldym. Maıdanda kórsetken erlikterim úshin eki márte Uly Otan soǵysynyń 1-shi dárejeli ordenimen jáne «Otan úshin»,«Germanııany jeńgeni úshin», «1941-1945 jyldardaǵy qajyrly eńbegi úshin» medaldarymen marapattaldym.
Elge oralǵan soń Túrkistan-Sibir temir jolynyń Almaty bólimshesiniń jumysshylardy jabdyqtaý bólimine (ORS) basshylyq qyzmetke ornalastym. 1950 jyly Máskeýdegi KSRO Saýda mınıstrliginiń Joǵary saýda mektebine oqýǵa jiberilip, 1953 jyly Qazaq KSR Saýda mınıstrliginiń Ónerkásip taýarlary basqarmasynyń bastyǵy bolyp taǵaıyndaldym. Kelesi jyly Máskeýdegi KSRO-nyń Bas ámbebap dúkenine baǵynyshty Almatydaǵy Ortalyq ámbebebap (qazir «Zańǵar») dúkenin basqarýǵa jiberdi. Al kúzde qalalyq partııa komıtetiniń uıǵarymymen Almaty qalasy ákimshilik josparlaý-qarjylandyrý bóliminiń bastyǵy bolyp taǵaıyndaldym.
- Dinmuhamed Qonavpen talaı jyl qyzmettes boldyńyz. Ol kisimen tanystyqtaryńyz qalaı bastaldy?
- Frýnze aýdanynyń (qazirgi Medeý) 1-shi hatshysy bolyp júrgen kezimde 1958 jyly qalalyq úlken bir konferentsııa uıymdastyryldy. Oǵan Ortalyq komıtettiń 1-shi hatshysy Dinmuhamed Ahmetuly jáne saıası bıýro músheleriniń barlyǵy qatysty. Qalalyq partııa komıtetiniń 1-shi hatshysy Tretıkov degen kisi maǵan: «daıyndal, konferentsııada birinshi bolyp sen sóıleısiń», - dedi. Jaqsy sóılep shyqtym ǵoı deımin, D.Qonaev qalalyq partııa komıtetiniń 1-shi hatshysyna telefon soǵyp, «bul jigit kim, bilimi qandaı, maǵan unap qaldy, osy jigitti kótersek qalaı bolady, maǵan erteń saǵat 12-ge jiber», - depti. «Seni shaqyryp jatyr», - degende casyp qaldym. Bardym, uzyn boıly adam eken. «Seni biz apparatqa alatyn boldyq, Ortalyq komıtettiń bólim meńgerýshisi bolasyń», - dedi. Ol kezde bundaı qyzmetke mınıstrlerdi shaqyratyn. Men abdyrap qalyp, «jaspyn ǵoı», - dedim. Jasymdy suraǵanynda, 38-ge kelip qalǵanymdy aıttym. «Men 28 jasymda Mınıstrler keńesi tóraǵasynyń orynbasary bolǵanmyn. Sen jas emessiń, daıyndalǵann jigitsiń, búgin saǵat 2-de bıýroǵa kel», - dedi. Kelisimimdi berdim. Onda 2 jyl istedim, saýda bóliminde. Dımekeń bir kúni shaqyryp alyp mınıstr bolatynymdy, Máskeýge bekitilýge bartynymdy aıtty. Sóıtip 8 jyl QazKSR-iniń Saýda mınıstri boldym. Odan keıin taǵy shaqyryp alyp, «mınıstrlikte jaqsy istediń, ózińdi jaqsy kórsete bildiń, seni úkimetke alamyz, Mınıstrler keńesi tóraǵasynyń orynbasary bolasyń», - dedi. Bul qyzmette 15 jyldaı jumys jasap, 1984 jyly qurmetti eńbek demalysyna shyqtym.
- Dinmuhamed Ahmetulymen 25 jyl birge qyzmet jasap, 30 jyl kórshi bolypsyz. Ol kisi týraly ne aıtasyz?
- Saýda mınıstri bolyp jumys jasap júrgenimde bir kúni shaqyryp alyp, «úıiń bar ma?», - dedi. Bar ekenin aıtyp edim, «menimen kórshi bolǵyń kele me?», - dep surady. Ózimen kórshi bolý úlken baqyt ekenin aıttym. Sol kezde ol kisi bir úıdiń bitkenin jetkizip, baryp qaraýymdy jáne maǵan sodan páter beretinin aıtty. D. Ahmetuly tazalyqty, adamgershilikti baǵalaıtyn. Men esh ýaqytta bir kisige jamanshylyq oılap, birdeńe alǵan kisi emespin. Saýda mınıstri bolǵan kezimde bireýden 1 tıyn suraǵan emespin. Sonyń bárin baıqady. Meniń áke-sheshemmen jas kezderinde bir kóshede turǵan eken. Ákemdi tanıdy eken, sol jaǵyn da eske aldy. Atqarǵan jumysym da kóńilinen shyqty ǵoı deımin. Oǵan deıin úsh áriptiń adamdary da ábden teksergen bolýy kerek. Sonymen, 1972 jyly osy úıge kóship keldim. Munda úkimet basshysy turýy tıis edi. D. Ahmetuly meni ákep qoıdy. Sóıtip, Mınıstrler keńesi tóraǵasynyń ornyna ózine mınıstrdi kórshi qylyp qoıdy. Bul sheshimine razy bolmaǵandar da boldy. Dımekeńniń týysy ma dep oılaǵandar da kezdesti. Meniń eshqandaı týystyǵym joq ekenin bilgen soń birte-birte bári umytyldy. Osylaısha biz qyzmette áriptes bop qana qoımaı, otbasylyq jaǵdaıda da dámdes boldyq.
Jalpy D. Ahmetuly Qazaqstannyń ósip-órkendeýine kóp eńbek sińirdi. Taza adam ǵoı, ortalyq komıtettegiler qansha tekserse de birde-bir shataǵy bolǵan joq. Árdaıym el jurtyń qamyn oılaıtyn. Sondyqtan da halyq áli kúnge deıin esimin ulyqtap, eren eńbegin bir-birine ańyz ǵyp aıtyp júr. El úshin týyp, osy jolda búkil ómirin arnady.
- Halyqaralyq D.A. Qonaev qorynyń qurylýyna uıtqy bolyp, alǵashqy prezıdenti boldyńyz. Qordyń qalaı qurylǵany jaıly aıtyp berseńiz?
- Zeınetke shyqqannan keıin azamattar: «Sulteke, Siz Dımekeńmen kórshisiz, 25 jyl birge qyzmet istedińiz. Qyrǵyzstanda Úsipálıevtiń, Ózbekstanda Áshımovtyń qory quryldy, endi Dımekeńniń qoryn qurmaısyń ba», - degen oı tastady. Oılanyp, bir kúni bul týraly D. Ahmetulynyń ózine aıtyp edim: «Sultan, bilmeımin, oılanaıyq», - dedi. Sosyn 2-3 kúnnen soń taǵy kirip, Úsipálıev, Áshımov qory týraly jazylǵan gazet materıaldaryn kórsettim. «Bul Siz úshin emes, Sizdiń sońyńyzda seriktesterińiz bar, solarǵa jáne tarıhqa kerek», - dep edim, kelisimin berdi. Qordyń prezıdenti ózińiz bolyńyz degen usynys aıttym. Ol kisi: «joq, sen bol, kómektesemin», - dedi. Osylaısha, 1989 jyly Halyqaralyq D. A. Qonav qoryn qurýǵa kirisip, óziniń ótinishi boıynsha alǵashqy prezıdenti bolyp saılandym. Odan keıin de shaqyryp alyp, «sen zeınetke ketseń de jastaýsyń ǵoı, men saǵan qyzmet bereıin» degen usynys tastady, men óz erkimmen isteıtin qyzmet berseńiz baraıyn degen oıymdy jetkizdim. 1987 jyly tarıhı-mádenı eskertkishterdi qorǵaý jónindegi qoǵamdyq uıymnyń tóraǵasy bop, onda 4 jyl istedim. Qazir Qonaev qorynyń qurmetti prezıdentimin.
- Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevpen de biraz ýaqyt birge qyzmettes bolǵanyńyzdy bilemiz. Elbasy týraly oı-pikirińiz qandaı?
- Elbasy N.Nazarbaevpen 10 jyl birge qyzmet istedim. Menen 20 jas kishi. 40 jasynda hatshy bolyp keldi. D. Ahmetuly qabilet-qarymyn baıqap, osynda alyp keldi. Eń jasy men bolǵan soń, ara-tura menimen keńesip turatyn. Sózge, jazý-syzýǵa sheber jáne qyzmetin berilip isteıdi. Dımekeń 1978-80 jyldardyń ózinde bárimizdiń kózimizshe bolashaqta ornymyzǵa keletin eń laıyqty adam osy N.Nazarbaev deıtin. N.Ábishuly Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti bolǵan soń da baılanysyn úzbeı, meniń 75, 80, 85 jyldyq mereıtoılarymda ylǵı ózi quttyqtap júrdi. Kezdesken kezde de jaqsylyǵyndy eshqashan umytpaımyn deıtin.
- Elbasymen kezdesken kezderińizde qandaı máselelerdi qozǵap, oı-pikirler aıtyldy? Solardyń birsypyrasymen bólisseńiz?
- Memlekettik qyzmettegi sheneýnikter tómennen ósip, bilim men tájirıbe jınaqtaý kerek. Mysalǵa, buryn Saýda mınıstrliginde isteý úshin men qatardaǵy taýartanýshy tekserýshiden, ámbebap dúkenniń bastyǵy, aýdandyq komıtette, qalalyq komıtette, Ortalyq komıtette jumys jasadym. Dımekeń shaqyrǵanda, «áli jaspyn» degen kezimde: «sen barlyǵynan óttiń, sende tájirıbe de, bilim de bar, sen qalaısha jaspyn deısiń», - degen edi. Qazir shynyn aıtqanda osy jaǵy kemshin túsip jatyr. Jastardy ósirýde asyǵyńqyraq jatyrmyz. Sondyqtan kópshiligi óz ornynda uzaq otyra almaıdy. Sodan keıin túrli kemshilikter shyǵyp jatyr.
Buryn bizdiń mınıstrler óz ornynda kóp jyl otyratyn. Respýblıka úlken ǵoı, barlyǵyn bilip, tanyp, túsinip máseleni sheshý úshin 1 jylǵa deıin ýaqyt kerek. Sonda ǵana jumys kásibı túrde júredi. Eger búgin kelip, erteń ketse ondaı qyzmette qandaı jaýapkershilik bolady. Osy jaǵynan bizde biraz kemshilik bar. Sodan keıin bilimge kóp qaramaımyz. Mysaly, bizdiń kóp elshilerdiń dıplomatııalyq bilimderi joq. Ornynan túsip qalǵan ákimderdi keıde Elshi bolyp jatady. Al dıplomatııalyq akademııany bitirgen, bilimi bar keıbir jigitter qarapaıym qyzmette júr. Sheneýnikterdi isteı almasa da bir jerden bir jerge aýystyryp qoıamyz. Kadr jaǵyna úlken kóńil bólý kerek. Ákimder, mınıstrler tómennen ósý kerek, tómengi qyzmetti bilýleri kerek. Men osy oıymdy Nurekeńniń ózine jetkizgenmin. Barlyq máseleni sheshetin kadr. Jastar bar, ósip kele jatqan bilimdi jastar kóp. Biraq onyń árqaısysynyń ornyn bilý kerek. Sheneýnikterdiń jaýapkershiligi joǵarylamaıynsha, memlekettik qyzmettiń bedeli kóterilmeıdi. Áńgimelesken kezimizde bul oıymdy Prezıdent quptaǵan bolatyn.
- Ózińizdi qanshalyq baqytty adammyn dep sanaısyz?
- Ózimdi baqyttymyn dep tolyq aıta alamyn. Soǵysqa qatysyp, aman-esen oraldym. Eńbek jolymda túrli qyzmetter atqaryp, Saýda mınıstri boldym, Mınıstrler keńesi tóraǵasynyń 1-orynbasary deńgeıine deıin kóterildim. Shırek ǵasyrdan astam ýaqyttan beri zeınette bolsam da eshkim meni umytqan joq. Bala-shaǵam, nemere-shóberem bar. Sondyqtan ózimdi óte baqytty adammyn dep esepteımin. Materıaldyq baılyqtan mende osy úı men zeınetaqydan basqa eshteńe joq. Sonyń ózi de durys shyǵar. Qyzmette qanshama adammen istes, otbasynda dámdes boldym. Munyń bári meniń rýhanı baılyǵyma óz úlesin qosty desem esh qatelelespeıtin shyǵarmyn.
- Qandaı armanyńyz bar ma?
- Armanym bar dep aıta almaımyn. Ómirime baqytty adam retinde árdaıym Allaǵa razylyǵymdy aıtýdan tanbaımyn. Osy jasqa kelip, el-jurt arasynda osyndaı qurmet pen qoshemetke bólenip otyrýdyń ózi zor baqyt qoı.
- Neden qorqasyz?
- Men be? Eshteńeden qoryqpaımyn. Neden qorqam, bizdiń jasymyz kelip, ómirimiz ótip barady. Shama-sharqymyzsha elge, jurtqa adal qyzmet ettik. Tarıhta qaldyq. Osydan artyq ne kerek?. Endigi maqsat - bala-shaǵa, el-jurt aman bolsyn, olardyń aldynda ana dúnıege tazalyqpen ketsek te razy bolamyz. Biraq oǵan qazir asyqpaımyz.
- Sultan aǵa, aqsaqal dep kimdi aıtýǵa aıtýǵa bolady?
- Elge, halyqqa eńbegi sińgen, adal qyzmet istegen, el-jurty syılatyn adamdardy adamdy aqsaqal deıdi. Qazir ondaı adamdar azaıyp qaldy. Buryn aqsaqal dep 60-70-tegilerdi aıtatyn. Qazir olar jas bolyp júr. Qazir 80-nen asqannan keıin ǵana aqsaqal deıdi.
-Aqsaqaldyń qadirin ketirip alǵan joqpyz ba?
- Shynyn aıtqanda osy jaǵyna kóp mán bermeýshi edim. Endi sen aıtqan soń oılanatyn boldym. Jastar úlkenderdi syılamaıdy dep aıta almaımyn. Qazaq jastaryna razymyn. Buryn ákesi ólgende jylyn beretin de, sonymen toqtaıtyn. Qazirgi jastardyń múmkinshiligi bar, olar ákeleriniń 80, 90, 100 jyldyqtaryn atap ótip jatyr. Sonyń ózi úlkenderge kórsetilgen qurmet. Halyq Abdýllaev degen azamat ákesine, sheshesine jáne áıeliniń ákesine 3 meshit saldy. Munyń bári halyqtyń dinnen ajyramaı, adamgershilik qundylyqtaryn sezinýi úshin jasalǵan ıgilikti is dep oılıamyn.
- Áńgimeńizge rahmet.