Sharhan Qazyǵulov: «Kúlpet» syıaqysymen emes, oqyrman yqylasymen qundy
«Júz gramm quımaı sharýań sheshilmeıtin zamandy kórdik»
- Suhbatty shyǵarmanyń ózinen bastasaq, eń birinshi eldiń bári osyny suraıtyn shyǵar. Ábýjan Raıys ómirde bolǵan adam ba, álde birneshe adamnyń taǵdyrynan jınaqtalǵan ortaq obraz ba? Ortaq obraz bolsa, prototıpterdiń aty-jónin aıta alasyz ba?
- Ábýjan Raıys – ómirde bolmaǵan adam. Men ony adamzat aldyndaǵy máńgilik suraqtarǵa jaýap izdeý barysynda oıdan somdadym. Árıne, ony tıptik obrazǵa aınaldyrý jolynda kóptegen adamnyń boıynda kezdesetin qasıetter jınaqtaldy.
- Ábýjannyń ákesi sovet qoǵamynda araq ishpeıtin adam bolǵany úshin saıaq ómir súrip, oqshaý qalǵan. Bul qazirgi býyn úshin túsiniksizdeý jaıt bolyp kórinetin shyǵar. Ózińiz de sol zamannyń bel ortasynda óstińiz ǵoı, shynymen de sondaı tańdaýǵa tap kelýshi me edińizder?
- Meniń zamandastarym sózimdi joqqa shyǵara qoımas, sotsıalızm kezinde araq ultty álsiretýdiń bir quraly boldy. Osyny kóbimiz sol kezde ańǵara almadyq. Qoǵamdaǵy adamı qatynastardyń ózi araqqa quryldy. Mysaly, júz gramm quımaı eshqandaı sharýańdy sheshe almaıtynsyń. Eń soraqysy, araq ishpegen erkek qoǵamda qabyldanbady. Sol kezdiń aşy shyndyǵy aşy sýǵa baılanǵany ókinishti, árıne!
- Qazaq «bes kún jalǵan» dese, siz «úsh kún fánı» deıdi ekensiz. Bul sóz saptaýdyń tyń súrleýine umtylý ma, álde ekeýi fılosofııalyq aýqymy eki túrli uǵym ba?
- Men saǵan bir qyzyq aıtaıyn. Qazaqta sınonım sózder ǵana emes, sınonım sóz tirkesteri de bar. Mynaý sonyń bir mysaly.
- «Rynok demekshi, HІІ ǵasyrda-aq «Jer dúnıeni jaǵalaı bazar jaılap ketkeninen qorqamyn» dep qadap aıtqan Qoja Ahmet ıAsaýı qandaı áýlıe edi?!» Bul sóz naryq qatynasyna úrke qaraǵan sol kezeńdegi adamdardyń úni me, álde avtordyń óz ustanymy ma?
- Bul – bir túrkistandyq qojadan estigen sózim. Ata-babalarynan osy ýaqytqa deıin aıtylyp kele jatqan sóz. Qoja Ahmet ıAsaýı naryqtyq ekonomıkanyń negizin qalaǵan Adam Smıtten áldeqaıda buryn ómir súrgen. Alaıda, saýdanyń ózi naryqtyq qatynastyń eń úlken atrıbýty ǵoı. Romanda jalpy detal úshin alynǵan nárse, sondyqtan ony áńgime qylýdyń qajeti de shamaly...
- Shyǵarmada Qyljumyrqasqatóbe nemese Aqjulpas degen sııaqty erekshe jer ataýlary bar. Nege dál osy ataýlardy tańdap aldyńyz?
- Jer ataýlaryn oıdan shyǵarýǵa qarsymyn. Atalǵan eki eldi meken de kezinde Aral aýdanynda bolǵan.
- Deńgene degen dástúr bolǵanyn «Kúlpetten» oqyp bilgenimdi nesin jasyraıyn, biraq onyń tárbıelik mánin túsine almadym. Siz shyǵarmaǵa arqaý etip, joqtaıtyndaı qanshalyqty mańyzy bar bul joralǵynyń? Dástúrdiń ozyǵy da, tozyǵy da bolady emes pe?
- «Dástúrdiń ozyǵy bar, tozyǵy bar» degen sóz naǵyz bolshevıkterdiń tezısi ekenin jaqsy bilemin. Meniń túsinigimde, dástúr – halyqtyń tarıhı murasy. Dástúri joq ult bolmaıdy. Til kategorııasynan keıingi ulttyń ıdentıfıkatsııasyn bildiretin belgi osy. Keı halyqtyń basqa ulttyń dástúrin ersi kórip jatatyndyǵynyń da syry áli kúnge deıin ashylǵan joq. Sondyqtan da, men romanymda eń basty oıymdy aıtý úshin dástúrimizge keń oryn berdim. Al, deńgeneniń ózine keletin bolsaq, bul dástúrdiń astarynda «turmysy nashar adamǵa jasaǵan jaqsylyǵyńdy bildirtpeı jasa» degen zor halyqtyq fılosofııa jatyr.
«Romanda qazaq Amerıkadan baqyt tappaıdy degen tezıs joq»
- «Amerıkada bári bar, ult joq» degen sózińizdi amerıkalyqtar oqysa, «Al, sizderde ult ta, basqasy da joq edi» dep jaýap berýi múmkin ǵoı. Erkin basyn totalıtarlyq júıege ımeý úshin muhıt asqan adam týǵan eline nege ózin jazǵyryp oralýy kerek? «Qazaq Amerıkadan baqyt tappaıdy» dep messedj joldaýyńyzǵa túrtki bolǵan sizdegi qaýip qandaı?
- Romanda qazaq Amerıkadan baqyt tappaıdy degen tezıs joq. Másele basqada. Qazir bizdiń elimizde aqyldy adamdardyń shet elderge aǵylý tendentsııasy óte qatty baıqalyp otyr. Bul – jalpy bizdiń memleket bolyp órkendeýimizge kedergi keltiretin úlken úrdis. Iá, men túsinemin, ádiletsizdikter bolyp turatyn bizdiń elde mundaı jaǵdaı bolmaýy múmkin de emes. Alaıda, jazýshynyń mindeti – sol shetelge ketken aqyldy qazaqtardyń týǵan jerdiń gravıtatsııalyq kúshiniń qudiretin kúnderdiń kúninde túsinetininen habar berý, eń aıaǵy bóten elden qaıtpaıtyndaı bolǵan jaǵdaıdyń ózinde de, qazaqtyń ulttyq erekshelikterin saqtap qalýǵa úndeý.
- «Qydyrasyń, fýtbol kóresiń, jezókshe shaqyrasyń, munyń bári – tánge kerek nárseler». Ábýjan Amerıkadaǵy ómirin osylaı eske alady. Ózińiz ol jaqta turyp kórdińiz be, jalpy?
- Avtor basty keıipkeri tirshilik etken ortanyń bárinde ómir súrýi shart degen qaǵıdany esh jerden oqyǵan emespin. Ol múmkin de emes.
- Ábýjannyń aýzymen ánshi Dımash týraly qyzyq oı aıtasyz. «Nege Dımashqa dúnıeniń adamy qulap jatyr? Árıne, talanty óz aldyna. Onsyz bola ma?! Biraq, barlyq adamnyń oǵan tabynýynyń basty syry basqada. Eń aldymen, ol – qazaq. Ol – amerıkalyq emes. Sondyqtan da, ol bárine tartymdy. Ol amerıkalyq bolǵan kúni eshkimge de qyzyq bolmaı qalady», - deıdi keıipker. Sonda «Mýzykada til, ult bolmaıdy» degen bos sóz be?
- Kez kelgen shyǵarmany túsinýde árkimniń óz paradıgmasy bar. Seniń qabyldaýyńdy men de basqasha túsinip otyrmyn. Bul – zańdylyq. Qazaq aıtpaqshy, árkim óresine qaraı qabyldaıdy. Sondyqtan da, bul suraqty sozǵylap otyrǵym kelmeıdi.
- «Azattyq radıosynyń» shettegi qazaq úshin qanshalyqty mańyzdy rýhanı demeý bolǵanyn ádemi ári ádiletti bergensiz. Syrttaǵy qandastarymyzdan osy jaıynda kóp estigen sııaqtysyz. Sol jaǵyna toqtalsańyz.
- Eshkimnen eshteńe estigen joqpyn. Bul – jalpyadamzatqa ortaq jaıt.
- Áseldiń obrazy sonshalyqty mańyzdy, salmaqty bolǵanyna qaramastan, eki epızodta ǵana qylań beredi. Onyń Ábýjandy kútýmen ótken ómiri oqyrmanǵa beımálim kúıinde qalǵan. Ábýjannyń ishki arpalysynyń búkil qaltarysyna saıahat jasaýǵa múmkindik alǵan oqyrmannyń Áseldiń Ábýjansyz ótken qyz ǵumyry týraly keńirek bilýge haqysy bar edi ǵoı...
- Kórkem ádebıet «Adam - Keńistik - Ýaqyt» úshtaǵanyna baǵynyp jazylýy kerek ekenin qolyna qalam ustaǵandardyń bári jaqsy biledi. Munsyz romannyń qurylymy bolýy da múmkin emes. Biraq, «Jan - Lokatsııa - Jady» úshtaǵanyn qolaıly kórdim. Bul zaman talabyna saı qysqa roman jazýǵa múmkindik berdi. Djeıms Djoıstyń «Ýlıss» romany qansha jerden klassıkalyq týyndy bolǵanyna qaramastan, dál qazir oqylýy qıyn. Mundaı kisi uryp óltiretin kirpish kitaptardyń adamı qatynastardy basyp ozǵan aqparattyq tehnologııa zamanynda qajeti de shamaly bolyp qalǵanyn ómir ózi dáleldedi. Sondyqtan, men de óz romanymdy halyqaralyq formatta jazyp shyqqandy jón sanadym.
Kózi qaraqty oqyrman baıqaıtyny sózsiz, Áseldiń obrazynda erekshe mán jatyr. Bul jandy obraz arqyly men jansyz obraz retindegi Otanǵa tán erekshelikterdi bergim keldi. Ásel de Otan sııaqty taza, Otan sııaqty dana jáne Otan sııaqty poetıkalyq turǵyda asqaq. Áseldiń obrazynda Ibsınniń «Per Gıýntindegi» Solveıgtiń taǵdyry bar. Bir sózben aıtqanda, Áseldiń obrazy Otan degen uǵymnyń qasterli ekenin túsindirý úshin kerek boldy. Álgi aıtqan «Jan - Lokatsııa - Jady» úshtaǵanyn qoldanǵandyqtan, Áseldiń ómirin táptishtep jatýdy artyq kórgenim ras.
«Soǵysty jazyp otyryp, adam óltirýdi nasıhattamaý – sýpergýmanızm»
- Aýǵan soǵysyndaǵy hırýrg Ábýjan Perl Harbor shaıqasy týraly túsirilgen «Ujdannyń jeteginde» deıtin fılmdegi Desmond Dosty eske túsiredi. Soǵys týraly týyndylardyń bárinde jaýdy meılinshe kóp qyrǵan adam batyr dep esepteletin. Naǵyz erlik maıdandy adam óltirmeı ótkerý ekenin alǵashqylardyń biri bolyp málimdegen sol fılm edi. Eki aradaǵy úndestikti qalaı túsindiresiz?
- Bul meniń soǵys ataýlyǵa qarsylyǵymnan bolar. Soǵysty jazyp otyryp, adam óltirýdi nasıhattamaý – sýpergýmanızm.
- AQSh tilshisine bergen suhbattyń dıalogi óte tartymdy berilgen. «Qazaqta sóz bar: «Basyńdy suǵyp alsaıshy. Sosyn ar jaǵyn kóre jatasyń», - degen sózine amerıkalyq jýrnalıst «halqyńyz fılosof» eken dep tamsanady. Bizdegi korrýptsııanyń kóbi osy sózden bastalyp jatqany jasyryn emes qoı. Korrýptsııa ulttyq fılosofııamyzǵa aınalyp bara jatyr degendi aıtqyńyz keldi me?
- Qazaq jalpy ındıvıdýalızmnen buryn ujymdyq ýkladqa beıim halyq. Bizdiń toleranttyq qasıetimiz de osydan týyndaıdy. «Basyńdy suǵyp alsaıshy. Sosyn ar jaǵyn kóre jatasyń» degen pálsapa korrýptsııadan góri «jalǵyz júrip jol tapqansha, kóppen birge adas» nemese «halyqtyń ishinde júrseń, ólmeısiń» degen toqtamǵa kóbirek keledi.
- «Metsenat» jobasyna toqtalsaq, «Kúlpettiń» jeńisi ómirińizdi qanshalyqty ózgertti? Ýáde etilgen grantty aı saıyn keshiktirmeı tólep jatyr ma?
- «Kúlpettiń» jeńisi ómirimdi sonshalyqty ózgertti dep aıta almaımyn. Buǵan deıin qalaı ómir súrdim, solaı ómir súrip jatyrmyn. Moıyndalyp jatsam, qýanýym múmkin. Biraq, osy romannyń aınalasynda shoý jasaýdan qatty qorqamyn. «Kúlpet» te basqa jazýshylardyń shyǵarmasy sııaqty qatardaǵy jańalyq bolǵanyn qalaımyn. Qalaı aıtqanda da, ár shyǵarma oqyrmanymen qundy. Oqyrmansyz shyǵarma – tul. Sondyqtan da, aı saıyn berilip turǵan grant oqyrmanyńnyń kóp bolýynyń qasynda túk te emes.
- Bul syılyqqa ıe bolǵan adamnyń aldyna kópshilik bile bermeıtin talaptar, shekteýler qoıylmaı ma? Avtorlyq quqyq tolyq ózińizde me? Erteń kitap jelisimen fılm túsirilip nemese shet tilde basylyp, kassasy aýqymdy bolyp jasta, «Metsenattyń» ókilderi dıvıdend talap etýi múmkin be?
- Qashanda óz táýelsizdigimdi bárinen bıik qoıyp kele jatqan adammyn. Basqasyn aıtpaǵanda, memlekettik bir tilim qaǵaz nagradaǵa da eshqashan óz erkimmen umtylǵan emespin. Jalpy, ataqqa umtylý degendi ómirdiń mánin áli túsine qoımaǵan adamdardyń sharýasyndaı kóretinimdi jasyra almaımyn. Meniń romanymnyń jazylyp bitýine dál kelip qalǵan «Metsenat.kz» ádebı baıqaýy eger memlekettik konkýrs bolǵanda, men qatyspas edim. Óıtkeni, memleketten marapat alý bizdiń jaǵdaıymyzda óz táýelsizdigińdi joǵaltý dep túsinemin. Bul da bir sanalyq quldyqtyń kishigirim belgisi sekildi. Al, «Metsenat.kz» baıqaýy seniń avtorlyq quqyǵyńa eshqandaı qol suqpaıdy. Dıvıdendtiń barlyq túrinen de dámesi joq. Olardyń basty jáne jalǵyz maqsaty – Qazaqstanda roman janryn órkendetý jáne onyń álemdik rynokqa shyǵýyna jaǵdaı jasaý. Konkýrstyń osy maqsaty unaǵandyqtan qatystym.
- Jalpy. baıqaýda taqyryp jaǵynan shekteý boldy ma? Shekteý bolsa, shyǵarmashylyq adamy úshin bul qanshalyqty ádiletti talap dep oılaısyz?
- Alyp bara jatqan shekteý baıqamadym. Árıne, munda da qaptap jatqan konkýrstaǵydaı óziniń tól erejelerin saqtasań jetip jatyr.
- «Metsenatqa» endi qatysatyn qalamgerlerge, ásirese jas jazýshylarǵa qandaı keńes aıtasyz?
- Jeke basym bireýlerge keńes aıtýǵa qarsymyn. Onyń ústine, qazir bireýge jón silteıtin zaman ba? Árkimniń óz aqyly bar, árkimniń óz júrek qalaýy bar. Árkim sol epatııasy men emotsııasyna baǵynýy kerek.
- Suhbatqa ýaqyt bólgenińiz úshin rahmet!