ShANIN JUMAT TURǴYNBAIULY
Qazirgi Pavlodar oblysy Baıanaýyl aýdanynyń Jeltaý mańynda dúnıege kelgen. Alǵashynda aýyl moldasynan oqyp, hat tanydy. Jas kezinen J.Shanın ulttyq oıyn-saýyqtar men án-kúılerge yntyq bolyp ósken. Ásirese, Qoıandy jórmeńkesine baryp, halyq dýmanyn tamashalaý - onyń oı-qııalyn qozǵap, ónerge degen ynta-yqylasyn arttyrady. Týǵan naǵashysy Altybaıdan án salyp, dombyra tartýdy úırendi. 1913 jyly Ombyǵa kelip, kúnkóris qamymen biraz ýaqyt zaýytta jumys isteıdi. Munda S.Seıfýllınmen, N.Nurmaqovpen jáne B.Serkebaevpen tanysady, ári óz betinshe oqyp bilimin jetildiredi. 1915-1916 jyldary esepshilik kýrsta oqyp bitirgennen keıin zaýytta esepshiniń kómekshisi bolyp qyzmet etedi. Osy jyldary alǵash ret qalalyq teatr spektaklderin kóredi. Biraq kóp uzamaı-aq J.Shanın maıdan jumysyna tartylady. Odan týǵan aýylyna 1917 jyly oraldy. Sol jyldan bastap Qarqaralynyń ýezdik kooperatıvinde esepshi qyzmetin atqardy. 1921-1922 jyldary Pavlodar ýezi komıtetiniń múshesi, 1922 jyly Zaısan ýezdik atqarý komıtetiniń tóraǵasy, 1923 jyldan Semeı gýbernııasy atqarý komıtetiniń jáne Qazaq KSR OAK múshesi bolyp, taǵy basqada jaýapty oryndarda qyzmetter atqarǵan.
Saıası-áleýmettik jáne qoǵamdyq isterge belsene qatysý J.Shanınniń oı-órisin keńeıtip, keıingi rejısserlik, ári jazýshylyq qyzmetine ıgi yqpal jasady. 20-jyldary Semeıde «Es-aımaq» trýppasyn basqardy. Rejısserlik óner jolyn osy trýppadan bastaǵan J.Shanın halyq jyry negizinde jazylǵan óziniń «Arqalyq batyry» men S.Seıfýlınniń «Qyzyl suńqarlaryn» qoıdy. Sonymen qatar ózi osy atalmysh spektaklderde Arqalyq batyrdyń jáne Erkebulannyń rólin oryndady. Bir bólimdi «Torsyqbaı» komedııasy 1925 jyly Semeıdiń «Tań» jýrnalynda jarııalandy. 1925 jyly ashylǵan Qazaq drama teatrynyń dırektory bolýmen qatar onyń kórkemdik jaǵyn basqarǵan.
J.Shanın Qazaqstandaǵy tuńǵysh ult teatrynyń negizin salyp, ony uıymdastyryp, sondaı-aq professıonaldyq turǵyda qalyptastyryp, shyǵarmashylyq jaǵynan ósý jolynda zor eńbek sińirdi. Alǵashqy shyǵarmashylyq-uıymdastyrýshylyq qyzmetinen bastap J.Shanın akterler mádenıetin kóterýge, teatr júmysyn belgili bir jospar boıynsha júrgizýge, repertýardan tárbıelik, hám ıdeıalyq-kórkemdik sapasy joǵary dramalyq shyǵarmalardyń oryn alýyna erekshe kóńil bóldi. Bul máseleler «Qazaqtyń memlekettik teatry», «Memleket teatrynyń ártisteri» (1927), «Qazaqstan memlekettik teatry» (1928), «Teatr tarıhynan» (1931), «Sahna tehnıkasyn meńgereıik», «Sahnada shyndyqty taný» (1935) atty ár jyldary baspasóz betterinde jarııalanǵan maqalalarynda jan-jaqty qamtyldy.
1926-1932 jyldary qazaq drama teatrynda ulttyq dramatýrgııadan S.Seıfýllınniń «Qyzyl suńqarlaryn», S.Ablanovtyń «Kúndespeıtin qatyndar» men «1910 jylyn», J.Shanınniń «Bolatyn», І.Jansúgirovtiń «Kegi» men «Túrksibin», B.Maılınniń «Maıdanyn», M.Áýezovtiń «Oktıabr úshin» jáne klassıkalyq týyndylardan A.Pýshkınniń «Tas meımany» men «Sarań serisin», Ý.Shekspırdiń «Gamletin», sonymen birge ózi jazǵan «Torsyqbaı», «Arqalyq batyr»(eki keshke arnalǵan 2 bólimdi), «Aıdarbek», «Baıan batyr», «Ólimnen úmitke» («Shahta») taǵy basqa shyǵarmalardy qoıǵan. Ulttyq tól týyndylardy qoıýda án-kúıler men turmys-salttyq, etnografııalyq boıaýdy mol qoldandy. Dramalyq shyǵarmadaǵy belgili bir dáýir tynysy men oqıǵa ornyn, oǵan qatysatyn keıipkerlerdiń minez tabıǵatyn aıqyndap ashýda paıdalanatyn ár túrli sahnalyq rekvızıtke (zat-buıymdarǵa), dekoratsııa men kostıýmge erekshe den qoıdy. 1927 jyly bir top óner sheberlerin bastap, Máskeýde ótken etnografııalyq kontsertke qatysqan. 1932-1933 jyldary Qyrǵyz drama teatrynyń bas rejısseri boldy. 1934 jyly ashylǵan mýzykalyq teatrdy (qazirgi Qazaqtyń opera jáne balet teatry) Uıymdastyrýǵa qatysyp, Q.Jandarbekovpen birge E.G.Brýsılovskııdiń «Jalbyr», «Qyz Jibek» pen «Er Tarǵynyn» qoıdy. Osy mýzykalyq spektaklder Máskeýde ótken qazaq ádebıeti men óneriniń onkúndigi kezinde joǵary baǵalandy. 1936 jylǵa deıin osy teatrdyń kórkemdik jaǵyn basqarǵan J.Shanın alǵashqy mýzykalyq teatr óneriniń qalyptasyp damýyna da mol úles qosty. 1930-1937 jyldary Oral mýzykalyq drama teatryn uıymdastyrýmen birge oǵan basshylyq jasaǵan. Ol birqatar pesalar («Jandy sýret», «Qara qulyn», «Qozy Kórpesh - Baıan sulý», «Úsh baja») jazyp, ulttyq dramatýrgııany damytýda jemisti eńbek etti.
J.Shanın qalamynan týǵan kúrdeli «Arqalyq batyr» men «Shahta» pesasy 30 jyldary jańa uıymdasa bastaǵan kóptegen qazaq teatrlarynyń (Semeı drama teatry, Qaraǵandy drama teatry, Shymkent drama teatry, Jambyl drama teatry) repertýarynan oryn aldy. J.Shanın halyq bı ónerine de kóńil aýdaryp, «Kıiz basý», «Qoıan-búrkit», «Órmek», «Shashý» taǵy basqa sekildi bılerdi mýzykalyq spektaklderde paıdalandy. A.Zataevıch, D.Kovalev pen L.Hamıdı, J.Shanınniń oryndaýynda birqatar halyq ánderin jazyp aldy. Óz tusynan da án-kúılerdi notaǵa túsirdi. J.Shanın shyǵarmashylyǵyn M.Áýezov, Q.Sátbaev, Ǵ.Músirepov, taǵy basqalar joǵary baǵalaǵan. 1972 jyly Shymkent drama teatryna J.Shanınniń esimi berildi.
Derek kózi:
«Tarıhı tulǵalar» kitaby