Shejire shyraqshylary: Astana memlekettik arhıvinen reportaj
Tarıhshylar men arheologtar Nura-Esil ózenderiniń aralyǵy ejelden qazaqtyń arǵy babalaryna meken bolǵanyn jazyp júr. Odan bergi VII-VIII ǵasyrlardaǵy órkenıettiń ózegi bop saqtalǵan Bozoq qalashyǵy, Táýke hannyń jaz jaılaýy, Kenesary hannyń izi qalǵan qasterli oryndar Astana aýmaǵynyń tarıhı ólke ekenin áıgilep tur.
Jibek jolynyń boıyndaǵy Aqmolaǵa 1830 jyly Reseı ımperııasy áskerı bekinis salǵany da tarıhtan belgili. Al 1869 jyly Aqmola oblys retinde qurylsa, 1920-1928 jyldary qala Aqmola gýbernııasynyń ortalyǵy, 1939 jyldan Aqmola oblysynyń ortalyǵy, 1950 jyldary Tyń ólkesiniń ortalyǵy bolǵan. Osy derekterdiń bárin dáıektep turǵan qalanyń memlekettik arhıvi bar.
Qala arhıvindegi qujattardyń moldyǵy sondaı, bas ǵımaratqa syımaı, bir bóligi birneshe ǵımaratta saqtaýly tur. Biz ekskýrsııa barysynda mekemeniń qujat qabyldaý, saqtaý, paıdalaný jumystarymen tanystyq.
Bas ǵımarattaǵy qoıma meńgerýshisi Іlııas Janaev mundaı 120 qor bar ekenin aıtady.
«Osy 120 qorda 90 myńǵa jýyq is saqtaýly tur. Eń eski degen qujattar 1912 jyly jazylǵan. Qujattardyń basym bóligi – «Tselınselmash», «Qazaqselmash» sııaqty kásiporyndardyń is qaǵazdary. Arhıv qujattaryn bizden eń kóp suraıtyn mekeme – memlekettik qyzmetter bólimi. Kúnine 200-den astam qujat beremiz.
Qala tarıhyn túgendeý aıasynda Omby, Orynbor, Tomsk, Sankt-Peterbýrg, Qazan qalalaryna baryp, Astana qalasymen baılanysty 1834 jylǵy dokýmentterdiń kóshirmelerin ákeldik.
Dál osyndaı birneshe qoımamyz bar. Qoımadaǵy qujattardyń 16 paıyzy skaner arqyly tsıfrlandyrylǵan. Jalpy 50 mln paraq bar. Sonyń bárin tsıfrlandyryp shyǵýymyz kerek. Aqmol ýeziniń qujattary sııaqty qundy qor bar. Birinshi kezekte solardy tsıfrlandyryp alǵanbyz. Qalǵan qujattar jospar boıynsha kezeń-kezeńmen tsıfrlandyryla beredi», - dedi ol.
Mekeme dırektory Jangeldi Bımoldın jalpy arhıvte qordyń úsh túri bolatynyn aıtady. Onyń birinshisi – túpnusqalar. Ekinshisi – saqtyq qor. Basqasha aıtsaq, qujattyń fototaspadaǵy nusqasy. Úshinshisi – tsıfrlandyrylǵan qoldanys qory. Zertteýshiler men oqyrmandarǵa arhıv materıaldary kóbine osy tsıfrlandyrylǵan qordan beriledi.
Zaman damyp, búkil mazmun elektrondy nusqaǵa kóship jatqan kezde arhıv mamandarynyń qujatty fototaspada saqtaıtynyna tańsyq kórindi. Sebebin surasaq, ázirge adam balasy aqparat saqtaýdyń fototaspadan artyq túrin oılap tappaǵan eken.
«Mundaı taspadaǵy mazmun 500-600 jyl boıy saqtalady. Fototaspa alǵash paıda bolǵan kezden sol kúıi saqtalyp kele jatqan materıaldar bar. Al túpnusqanyń barlyǵy derlik qaǵaz bolǵandyqtan búlinýi ońaı. Tipti tsıfrlyq qordyń ózin saqtaýdyń qıyndyqtary bar. Óıtkeni tsıfrlyq nusqadaǵy mazmundy saqtaıtyn quraldar qazir jyl saıyn jańaryp jatyr. Kezinde dıskette saqtalǵan aqparatty qazirgi zamanaýı kompterler oqymaıdy degen sııaqty. Al taspamen ondaı qıyndyq týyndamaıdy. Eń bastysy, bul saqtyq qor Astanadan basqa qalada saqtalady. Óıtkeni qandaı da bir tótenshe jaǵdaı bolyp, túpnusqa qor men tsıfrlyq qor joǵalǵan jaǵdaıda saqtyq qordy basqa qaladan alyp, bárin qalpyna keltirýge bolady», - deıdi dırektor.
Jangeldi Bımoldın mekemeniń zamanaýı qondyrǵylary men quraldaryn tanystyrǵan kezde «Mundaı apparat biz sııaqty biren-saran mekemede ǵana bar» degen sózdi jıi aıtty.
Eski qujatty shań men tozańnan, kók pen bógde ıisten aryltatyn arnaıy natrıldi jastyqsha men «shańsorǵysh», jyrtylǵan paraqtardy lomınattap, jelimdeıtin qondyrǵy, ımportpen keletin kartonnan qujat pishinine saı qorap quraıtyn keskish keshen, túptelgen qujattardy kitapsha kúıinde skanerleıtin arnaıy qurylǵy, A1, A0 formatyna deıingi jalpaq, qalyńdyǵy 5 santımetrge deıingi keskinderdi skanerleıtin qondyrǵy, 1 mınýtta A4 formatyndaǵy qujattyń 360 paraǵyn skanerleıtin qurylǵy. Munyń bári mekemege «Arhıv-2025» baǵdarlamasynyń aıasynda, 2019 jyldan bastap alynǵan.
«Quran mátini jazylǵan myna kitapshalar shamamen 1890 jyldary Qazan qalasynan basylyp shyqqan. Ǵazız Turmaǵambetqyzy deıtin adamnyń jeke muraǵatynan aldyq. 10 kitapshadan turatyn bir quran kitaby. Budan ári osy kúıinde saqtalýy qıyn bolǵandyqtan, túpteýinen ajyratyp, tutas bir kitap etip qattap shyǵamyz. Jańa kórsetken quraldardyń kómegimen oıyq jerin bútindep, jyrtyq jerin lomınatpen jelimdeımiz. Restavrtsııa jumysy hımııalyq qospalarsyz bolmaıdy. Sol qospalar adam aǵzasyna ótip ketpeý úshin zııandy ıisterdi sińiretin jyldymaly qural bar», - deıdi restvratsııa qyzmeti bóliminiń basshysy Aıgúl Baǵdáýletova.
Skaner paıda bolyp, qujattar tsıfrlandyrylǵannan beri muraǵatshylardyń jumysy biraz jeńildegen. Biraq sóz basynda qoımalardaǵy qujattyń basym bóligi áli tsıfrlanyp bolmaǵanyn aıttyq. Mundaı qujattardy izdeýge jaýapty mamandardyń kóbi jer ortasynan asqan, tájirıbeli mamandar ekenin ańǵardyq.
«KSRO ydyraǵannan keıin Aqmola óńirinen tarıhı otandaryna qaıtqan ózge ult ókilderi kóp. Solar zeınetke shyǵar kezde, urpaqtary muragerlik qujattar resimdegen kezde, osy sııaqty túrli qajettilikter boıynsha bizge suraý salady. Ondaı qujattardyń keıbiri áli tsıfrlandyrylmaǵan bolýy múmkin. Sondaı qujattardy tabý úshin birneshe saǵat jumsaıtyn kezder bolady. Óıtkeni qordaǵy qujattardyń qatań saqtalatyn reti, sanaty, tizbesi bar. Mıllıondaǵan paraqtyń ishinen izdegen jalǵyz paraqty tabý úshin kompıýterdegi bazalyq málimetterdi zerdeleı otyryp, qaı qordyń, qaı bóliminde saqtalýy múmkin ekenin topshylaımyz. Onyń ózinde topshylaǵan boljamyń dóp tússe, jaqsy. Áıtpese basqa sanattardy aqtarýǵa týra keledi. Sonda bir qujatty tabý úshin birneshe mekemege, óz ishimizde birneshe bólimge hat jazyp, suraý salamyz. Kónekóz mamandar bolmasa, eski qujattardy qaıdan izdeýge bolatynyn nusqaıtyn adamdar bolmas edi. Sondyqtan munda býyn sabaqtastyǵy asa mańyzdy», - deıdi muraǵatshy Marııam Baınazarova.
Astana arhıviniń yjdahatty mamandary qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý isine de atsalysypty.
«Qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi komıssııa jumysynyń 31 tomdyǵy jaryq kórgenin bilesizder. Osynyń 23-tomyn ázirleýge bizdegi arhıv qujattary paıdalanyldy. Jýyqta 39 tomy shyǵýy kerek. Sonyń taǵy eki tomy bizdiń arhıv qujattary negizinde ázirlendi. Sol jumysqa ózim de atsalysyp, ishki komıssııaǵa múshe boldym. Túrli mańyzdy tarıhı derekter aldymyzdan ótti. Mysaly, Baıanaýyl óńirinde jasaǵan áıgili Shormanovtardyń aıdaýda ketip bara jatyp, osy Aqmola tóńireginde aıaldaǵanyn dáleldeıtin, joǵary jaqqa jazǵan ótinishterin kórdim», - deıdi ǵylymı zertteý jáne aqparattyq túsindirý qyzmetiniń basshysy Ǵazıza Isahan.