ShAL AQYN
Ol Abylaı hannyң shırek ғasyrdaı ýaқytta eң jaқyn қadirles dosy, senimdi batyry, bedeldi elshisi bolyp, orta jүzdiң ishindegi el bastaғan, қolbasshy adamy bolғan. Ol 1742 jyly Orta jүz atynan Reseıdiң қol astyna қaraý týraly ant berýshilerdiң biri bolғan. Abylaı han atynan Reseı memleketine elshilikke barғany týraly derekter saқtalғan. Anasy - үısin taıpasynan shyққan ataқty Tөle bıdiң қyzy. Құleke men onyң aғasy Tilekeniң soғystaғy erligi jaıly әңgimeler el ishinde kүni bүginge deıin aıtylady. Құleke jaıynda Almaty mұraғatynda naқty derekter de saқtalғan.
Aýyzsha jetken әңgime boıynsha Shal aқyn қoıan jyly, 71 jasynda dүnıeden өtken, bұl eseppen alғanda aқyn өmirin zertteýshiler 1819 jyly қaıtys boldy deıdi. Қarııalardyң aıtýy boıynsha Sergeev (қazirgi Shal aқyn) selosynyң қasyndaғy «Aıýtas» degen tөbeniң janynda, Esildiң oң jaғyndaғy үlken beıit ishine jerlengen, biraқ қabiri belgisiz. Құleke balasy Tileýkeniң Shal aқyn dep atalýy týraly el ishinde birneshe tүrli әңgimeler bar. Ol bala kezinde tapқyr, zerek, oıғa jүırik, alғyr bolғan. Shal өleң shyғarýmen balaýsa jas kezinen bastap aınalysқan. Jasynan sөzge үıir, sheshen sөıleıtin tilge dilmәr, oıly jas bolyp kөzge tүsedi. Jasynan el arasy aқyndarymen aıtysқa da tүsip jүredi. Onyң kishkentaıynan үlkendershe sөıleýi, tөrde otyryp tөrelik aıtқanyna қarap jұrt Shal atap ketedi.
Zertteýshilerdiң aıtýy boıynsha Shal aқynnyң tұңғysh өleңi - «Өleңge toқtamaıdy Shal degeniң». Bұl өleңdi aқyn shyғarmashylyғynyң basy dep jүr. Өleңniң shyғý tarıhy bylaı eken. Әıgili han Құleke batyrdyң bәıge aldyn bermeıtin jүırik atyn sұrap alyp, keıin қaıtarmaı қoıady. Birde Құleke atyn sұraýғa barғanda balasy Shaldy ertip barady. Han bala Shaldyң kөzinshe: «Ishi boқ, syrty tүk sol mәstekti osynshama nege sұraı beresiң?» - degen sөz aıtady. Taңerteң erte tұrғan Shal hannyң қoıshyғa sazғa batyp, otarғa ere almaı қalғan bir қozyny arқalap alyp ket degenin estip қalady. Shal keterinde han eken dep қysylmaı, өleңdetip, maljandylyғyn betine aıtady.
«Өleңge toқtamaıdy Shal degeniң,
Bolmaıdy қoıғa pana tal degeniң.
Taң ata jalaң aıaқ toқty arқalap,
Han ata, қalaı eken mal degeniң?
Syılaıdy hanymyz dep үlken-kishi,
Bireýdiң haқyn jemes jaқsy kisi.
Taқtaғy han, toptaғy bıdi eңkeıtken,
Han ata, қalaı eken maldyң kүshi?» -deıdi.
Sөzden ұtylғan han Құleke batyrdyң bәıge atyn қaıtaryp, oғan қosa bir jylқy beripti. Han aldynda aıtylғan bұl өleң el ishine tez tarap, Tileýkeniң aқyndyқ atyn shyғarғan eken.
Osydan bylaı Shal aқyndyқ jolғa kөshedi, daryndy sýyryp salma aқyn bolady. Onyң sýyryp salmalyқ өneri osy janrdyң beınesi bolyp tabylady. Ol poezııalyқ sөz jarystardyң sheberi, kөptegen aıtystarғa қatysқan. («Shal aқynnyң қyzben aıtysy», «Bәıbishe men Shal aқynnyң aıtysy», «Shal aқyn men jigittiң aıtysy», t. b.).
Erterek dәýirlerden қalyptasyp, jalғasyp kele jatқan aқyndyқ dәstүrdi HVSh ғasyrda өmir sүrgen Tәtiқara, Kөtesh aқyndardan keıingi қazaқ poezııasyn damyta tүsedi. Onyң bұl salada қosқan үlesi үlken. Өleң termeleri, tolғaý taқpaқtary san jaғynan mol, sapa jaғynan mazmұndy, kөrkem jәne taқyryby da keң. Shal aқyn қazaқ poezııasyndaғy lırıkalyқ өleң janryn, өz zamandastarymen salystyrғanda, jan-jaқty tolyқtyra tүsip, kөrkemdigin arttyrdy. Bұl tұrғydan alғanda ony tolғaýdy kөrkemdik shegine jetkize bilgen Bұқar jyraýmen ғana salystyrýғa bolady. Sondyқtan da keıingi kezeңderde өmir sүrgen aқyndar Shal aқyndy ұstaz tұtty.
Shal aқynnyң өleң, jyrlary kezinde el arasyna keңinen taralғan. Shaldyң bizge jetken shyғarmalary negizinen әr jerde әr tүrli sebeptermen sýyryp salyp aıtқan shaғyn өleңderden tұrady. Terme-taқpaқtary, naқyl sөzderi, sөz қaғystary da barshylyқ. Shaldyң ұzaқ epıkalyқ jyrlar shyғarғandyғy, қazaқ halқynyң shejiresin өleңmen jazғany da Shoқan Ýalıhanovtyң eңbekterinen belgili. Shal aқynnyң mұralary bizge tolyқ jetpegen, jetkenderiniң өzi bir jarym myң jol ғana.
Adamnyң artyқshylyғy, jaқsylyғy kөpke, týғan elge paıdaly bolýynda dep қorytyndy jasaıdy. Ashқaraқ, sұғanaқ, aryzқoı, pasyқ adamdar tobyna da aқyn қadala tүsedi. Өzimshil, kүnshil pasyқtarғa jany taza jaқsy adamdardyң adal nıetti izgi isterin қarsy қoıa jyrlap, birinen jırendirip, ekinshisinen үırenip, үlgi-өnege alýғa үndeıdi. Ol shyғarmalaryn aıaқ astyna shyғaryp otyrғan. Aқyn өzi өmir sүrgen dәýirdiң өzekti mәselelerin jyrlaғan. Өleңderiniң kөbi maқal-mәtelderge, naқyl sөzderge, dinı ұғym sөzderge, beıneli sөz tirkesterine toly. Shal aқyn - өz zamanynyң bedeldi aқyny. Onyң өleңderi өz keziniң өzekti mәselelerin kөterip, halyққa adamgershilik aқyl-ғıbrat beredi.
Shal aқynnyң alғash ret 1928 jyly «Jaңa әdebıet» jýrnalynyң 5 sanynda bir ғana өleңi, 1958 jylғy 28-shi қarashada «Қazaқ әdebıeti» gazetinde belgili қalamger Ғalym Maldybaev jarııalaғan segiz өleң men «Shal aқyn kim» maқalasy jaryқ kөrdi. Shal aқynnyң keıbir shyғarmalaryn kezinde M.Hakimjanova, F.Ғabıtova, A.Nұrқatov, taғy basқalar aқsaқaldardyң aýyzsha aıtқandarynan hatқa tүsirgen. Shal aқynnyң birneshe shyғarmasyn, Қazaқstannan tys jerde Hasen Shaıahmetұly Ғalı atty tүrki halyқtarynyң tili men әdebıetiniң bilgiri, үlken ғalym XX-ғasyrdyң basynda jazyp alғan, onyң қoljazbasy Қazan ýnıversıtetiniң N.Labochevskıı atyndaғy ғylymı kitaphanasynda saқtaýly.
Shal aқynnyң shyғarmalary negizinen 1960 jyldan basylyp shyғa bastady, sol kezderi onyң shyғarmalary týraly ғylymı-zertteý maқalalary da jarııalandy. «HVІІ-HIH ғasyrlardaғy қazaқ aқyndary shyғarmalary» (1962), «Үsh ғasyr jyrlaıdy» (1985) basylymdarynyң alғy sөzderinde Қazaқstan Respýblıkasy Ұlttyқ Ғylym akademııasynyң korrespondent mүshesi, professor I.Dүısenbaev Shal aқynnyң shyғarmalaryn Bұhar jyraý, Tәttiқara, Aқtamberdi esimderimen қatar қoıady. Shal aқynnyң mұralaryn әdebıettanýshylar - H.Sүıenshәlıev, M.Maғaýın, G.Abetov, Sh.Eleýkenov, Ә.Derbisәlın, Ө.Kүmisbaev, taғy basқalar zerttegen. Shal aқynnyң shyғarmalary joғaryda atalғan basylymdardan basқa «Aldaspan» (1971), «HV-HVSh ғasyrlardaғy қazaқ poezııasy» (1982), «Bes ғasyr jyrlaıdy» (1985-1989) jınaқtaryna engen.
1999 jyly Almatynyң «Daık-Press» baspasynan «Shal Құlekeұly» (Shyғarmalary. Zertteýler) atty 364 bettik kөlemdi kitap basylyp shyққan bolatyn. Kitaptyң alғy sөzin jazғan fılologııa ғylymdarynyң doktory M.Әýezov atyndaғy Әdebıet jәne өner ınstıtýtynyң Ғylymı jetekshisi Jұmat Tilepovtyң aıtýynsha: «Shyғarmalaryn үlkennen kishi, ұrpaқtan ұrpaқ jattap, esimi ғasyrdan ғasyrғa өlmeı jetip otyrғan Shal Құlekeұly týraly alғashқy jazba derek Shoқan Ýәlıhanov eңbeginde kezdeskenimen, aқynnyң bүkil shyғarmashylyқ bolmysyn tanytarlyқ týyndylarynyң negizinen hatқa tүsip, zerttelip қalyң oқyrmanmen keңinen jүzdesýi - soңғy 40-50 jyldyң jүzi». Týғanyna 250 jyl tolғan arқaly aқynnyң өz atymen tұңғysh ret joғaryda atalғan jınaқ shyқty. Jınaқ negizinen үsh bөlimnen құralғan. Soңғy shyққan «Shal aқyn» («Arys», 2003) basylymyna Shal aқynnyң қazaқ jәne orys tilderindegi shyғarmalary, belgili ғalymdardyң ғylymı maқalalary engizilgen.
1998 jylғy қazannyң 25 kүni Petropavl қalasynda Shal aқynnyң 250-jyl tolýy құrmetine Halyқaralyқ ғylymı-teorııalyқ konferentsııa, қarashada Almatyda ұlttyқ ғylym akademııasynyң ұıymdastyrýymen «Shal Құlekeұly jәne aқyndyқ өner» atty halyқaralyқ ғylymı-teorııalyқ konferentsııalar өtkizilip, oblys ortalyғynda, aқynnyң týғan aýdanynda onyң 250-jyldyқ mereıtoıyna arnalғan әrtүrli өner saıystary, aıtys, taғy basқa sharalar өtkizildi. 1999 jylғy jeltoқsannyң 14-de Elbasynyң Jarlyғymen aқynnyң týғan aýdany «Shal aқyn aýdany» dep ataldy.
Derek kөzi:
Soltүstik Қazaқstan oblysynyң entsıklopedııasy.