Shákárimniń eshqaıda jarııalanbaǵan sýreti qalaı tabyldy – semeılik arhıvshimen suhbat

<p>Eliniń erteńine eleńdep, halqynyń qamyn qara basynan artyq qoıǵan alashordalyqtarǵa qatysty tabylǵan kez kelgen qujat pen foto asa mańyzdy, aıryqsha qundy. Semeıdegi arhıvte jumys isteıtin Laýra Qadyrova bul turǵyda qara jaıaý emes. Tarıhtyń qatpar-qatpar betterin paraqtap, Shákárimniń úshinshi sýretin, Álıhan Bókeıhannyń óz qolymen jazǵan ótinishin tapqan. Osy rette, <a href="Kazinform" target="_blank" rel="noopener">Kazinform </a>tilshisi arhıvshini áńgimege tartyp kórgen bolatyn.</p>

- Áńgimemizdi osy arhıv salasyna qalaı kelgenińizden bastasaq?

- Burynǵy Semeı oblysy Abaı aýdany Sarjal aýylynda 1974 jyly týdym. Sol aýyldaǵy mektepti elimiz táýelsizdik alǵan 1991 jyly bitirdim. Odan keıin Shákárim atyndaǵy Semeı pedagogıkalyq ınstıtýtyna oqýǵa tústim. Tańdaǵan mamandyǵym – «pedagogıka jáne psıhologııa». 1995 jyly qolyma dıplom alǵannan keıin atalǵan bilim ordasyna oqytýshy bolyp jumysqa ornalastym. 2007 jylǵa deıin sonda eńbek etken soń Shyǵys Qazaqstan oblystyq Qazirgi zaman tarıhyn qujattandyrý ortalyǵyna aýystym. Mine, sol ýaqyttan beri arhıv salasynda júrmin.

- Abaı oblysynyń memlekettik arhıvinde jumys istep kele jatqanyńyzǵa qansha ýaqyt boldy? Jumystaǵy mindetterińiz qandaı?

- ShQO Qazirgi zaman tarıhyn qujattandyrý ortalyǵy ol qazirgi Abaı oblysynyń memlekettik arhıvi. Semeı oblysy Shyǵys Qazaqstannyń quramyna qosylǵan kezde zań boıynsha bir óńirde eki memlekettik arhıv bolmaýy tıistigi aıtylǵan. Sóıtip, Semeıdegi arhıv osyndaı erekshe ataýy bar ortalyqqa aınaldy. Erekshe dep otyrǵanym, Qazaqstanda bulaı atalatyn basqa ortalyq múlde bolmaǵan. Áýelde sonda oqý zalynyń meńgerýshisi boldym. 2013 jyldan bastap qazirgi ýaqytqa deıin Ǵylymı anyqtamalyq apparat jáne qujattardy paıdalaný bóliminiń basshysy retinde qyzmet etip kelemin. Arhıv salasyndaǵy eńbek ótilim osy jyldyń aqpan aıynda 17 jylǵa tolady.

Jumystaǵy mindetime keler bolsaq, arhıv qoryndaǵy qujattardy paıdalaný, saqtaý, sol qujattar negizinde jınaqtar shyǵarý, kórmeler ótkizý, halyqaralyq, respýblıkalyq konferentsııalarǵa baıandamalar daıyndaý. Oqýshylarǵa, stýdentterge, ólketanýshylarǵa, jalpy qyzyǵýshylyq tanytqan kez kelgen adamǵa qajetti tarıhı materıaldardy taýyp beremiz. Jyl saıyn bir qujattar jınaǵyn shyǵaramyz. Mysaly, kúni keshe ǵana Shyǵys Qazaqstandaǵy densaýlyq isiniń damýy dep atalatyn jınaq jaryq kórdi. Oǵan deıin salalyq jınaqtardan bólek, Alashorda Úkimetiniń qurylǵanyna baılanysty «Vostochnaıa Alashorda» jınaǵy, «Alashtyń alyptary» fotoalbomy shyǵarylǵan. Sol fotoalbomdy qurastyrǵan eki avtordyń birimin.

- Arhıvte jumys isteýdiń artyqshylyqtary men qıyndyqtary qandaı?

- Arhıvke jumysqa kelgen adamnyń óne boıynda eliniń tarıhyna degen qyzyǵýshylyǵy bolý kerek dep oılaımyn. Sebebi qyzyqpaıtyn adam 3 aıǵa tolmaı basqa jumysqa aýysyp ketetindigin kórip júrmiz. Bizdegi ár bólimniń mindeti ártúrli. Biri qujattardy saqtap, qoımadaǵy temperatýrany ólshese, ekinshisi qujattardy retke keltirip ornalastyrady, basqasy árbir ákelingen qujatty bettep, túpteýmen aınalyssa, endi biri qujattar tizimin nómirleıdi degendeı jumystary san alýan.

Osyǵan deıin «shań basqan arhıvter» degen tirkesti talaı ret estigen shyǵarsyz. Biraq bul shyndyqqa sáıkes kelmeıdi, sebebi aıyna bir ret barlyq qujattyń ár beti shańnan tazartylyp otyrady.

Endi kez kelgen mamandyqtyń qıyndyqtary da bolady ǵoı. Bizde jalaqy máselesi ózekti. Oqýdy jańa bitirgen jas mamandar mynadaı eńbekaqyǵa kelgisi kelmeıdi. «Arhıv 2025» baǵdarlamasy aıasynda jyl saıyn jalaqy artyp kele jatqany ras. Biraq ol mardymsyz. Sondyqtan arhıvte tek tarıhty jaqsy kóretin, óz isin súıetinder ǵana uzaq jumys isteıdi desem artyq aıtqandyq emes.

- Shákárimniń úshinshi sýretin, Álıhan Bókeıhannyń óz qolymen jazǵan ótinishin taýypsyz. Sol jaıly keńirek aıtyp berseńiz.

- Osynda oqý zalynyń meńgerýshisi bolyp júrgen kezim. 2009 jyl. Bizge zertteýshiler óte kóp keletin. Birde sý týraly taqyrypty zerttep júrgen adam bas suqty. Oǵan suraǵan qujattaryn ákelip bergennen keıin jumys tártibine sáıkes «eger aldyńyzdaǵy qujattardyń bir beti jyrtylǵan bolsa, myjyraıyp qalsa nemese ózińizge qajeti joq qujattarǵa tapsyrys berip qoısańyz, ózime qaıtaryp berińiz» dep eskerttim. Birazdan soń ol kisi meni shaqyryp «myna qujattar maǵan kerek emes, tapsyra berseńiz bolady» dedi. Kóbinese osylaı qaıtqan qujattardy jýrnalǵa belgilep, saqtaý qoımasyna ótkizip tastaıtynmyn. Biraq sol sátte ishki túısigim bir belgi bergendeı boldy. Qujattardy ústelge qoıyp, bir-birlep ashyp, ár betin paraqtaı bastadym. XIX ǵasyrdyń basyndaǵy qujattar eken. Sóıtip, otyrǵanda Semeı melıoratsııalyq ekspedıtsııasy esebiniń ishinde kóp foto júrdi. Al foto degen arhıv úshin óte qundy dúnıe.

Foto: Kazinform

Qasymda eshkim joq bolsa da «Mássaǵan, mynany qara» dep qoıamyn. Sol fotolardyń arasynan Shákárim Qudaıberdiulynyń eshqaıda jarııalanbaǵan fotosýreti shyqty! Birden tanydym.

Astynda bylaı dep jazylǵan: «[Fo]t. № 37. Hrebet Chıngız. Verhovıa rechek. Na perednem plane kaz. poet ı pısatel Shakerım Kýdaıberdın». Osyǵan deıin qajylyqqa barǵan jáne búrkit ustap túsken 2 fotosy bar bolatyn. Bul qazaqtyń klassık aqynynyń 3-shi fotosýreti. Fotony alyp dırektorǵa júgirdim. Ol balasha qýanyp «mynaý degen sensatsııalyq jańalyq qoı!» dedi. Sodan keıin kúlli Qazaqstanǵa jarııa etip, tilshilerge suhbat berdik.

Al endi Álıhan babamyzdyń óz qolymen jazǵan ótinishi qalaı tabylǵanyn aıtyp bereıin. Alashorda Semeıde qurylǵandyqtan bizdiń arhıvte olar týraly derek bolmaýy múmkin emes. Qazaqstan egemen el bolǵannan keıin osy taqyryp keńinen zerttelip, biraz qujat jaryqqa shyqqan-tuǵyn. Álıhan atamyz qatynas hattarynyń sońyna keıde Álıhan dep, keıde Á.Bókeıhan (A.Býkeıhan) dep qol qoıǵan. Biraq ústindegi mátindi óz qolymen jazbaǵan. 2020 jyly Prezıdent saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi komıssııa qurǵan bolatyn. Sonyń múshesi retinde jumys istep, aqtalmaǵan Alash qaıratkerlerine qatysty zertteý júrgizdim. Byltyr mamyr aıynda arhıv qorlaryn aqtaryp otyrǵanymda qolyma 1 bet qaǵaz tústi. Sóıtsem, Álıhan Bókeıhannyń bastan-aıaq óz qolymen jazǵan ótinishi eken. Onda Semeı basqarýshysynan Omby qalasyndaǵy ekonomıkalyq jıynǵa issaparǵa barýǵa ruqsat surapty. Basqadan ereksheligi – bul hatty Alash ordanyń kósemi taza óz qolymen jazǵany.

Foto: Kazinform

- Byltyr Qaıym Muhamedhanovtyń ákesi, Alash metsenaty Muhamedhan Seıitqulǵa qatysty qujat tabylypty.

- Semeı prokýratýrasynda asa qupııa qujattar bar. Olar keıin qupııasyzdandyrylyp, bizge solarmen tanysý úshin ruqsat berildi. Sonda 1937 jyly qanshama adamnyń jazyqsyz atylyp ketkenin kórgende et júregimiz eljiredi. Úılerinen alyp ketip, áı-sháıǵa qaramaı atyp tastaǵan.

Al áke-shesheleri balasyn, ini-qaryndastary aǵasyn izdep prokýratýraǵa hat jazǵan. «Olar eshqandaı da bandıt emes qoı! Qaıda alyp ketti? Kórgimiz, sóıleskimiz keledi. Qaıtaryńyzdar!» dep janaıqaılaryn tókken. Osyndaı hattardyń ishinen Seıitqulova Maqypjannyń hatyn ushyrattym. Ol hat latynsha jazylypty. Men latyn qarpin oqı biletindiktin úńile tústim. Hatta kúıeýi Seıitqul Muhamedhandy NKVD-nyń adamy jazyqsyz alyp ketkenin aıtyp, onyń qaıda ekendigin suraǵan. Óz qolymen jazypty. Sol hatty 2023 jyldyń mamyr aıynda jarııalanǵan qujattar jınaǵyna qostyq.

- Siz tapqan budan basqa taǵy da mańyzdy qujattar, fotosýretter bar ma?

- 2017 jyly Alash partııasyna múshe bolǵan 9 adamnyń tizimin taptym. Oǵan deıin kópshilik partııada kimder bolǵanyn naqty bile almaı júrgen. Osydan keıin barlyǵy belgili boldy.
Budan bólek, Alash qozǵalysynyń múshesi, kórnekti pedagog Ábikeı Sátbaevtyń shyn esimin anyqtadym. Ol – Abý Hýraıra eken. Arhıvte jumys istegendikten únemi izdeniste júremiz ǵoı. Alda áli de jaǵymdy jańalyqtar bolady degen úmittemiz. Biraq mańyzdy qujat pen fotony tabý pishennen ıne izdegendeı. Sol úshin asqan tózimdilik pen qaıtpas tabandylyq qajet.

- Áńgimeńizge kóp rahmet!