Serik Dúısenbi: Medıtsına - qoldyń sheberligi emes, mańyzdysy - bilim
- Aldymen ózińiz týraly qysqasha tanystyra ketseńiz...
- Men 1972 jyly Qytaıdyń Úrimji aýdanynda týdym. Sol jerden orta mektepti bitirgennen keıin Qytaıdaǵy Batys teristik ulttar ınstıtýtynda qytaı jáne aǵylshyn tili boıynsha eki jyl daıyndyq kýrsyn bitirip, 1992 jyly Sıan medıtsına ýnıversıtetiniń klınıka fakýltetinde 5 jyl oqydym. Mamandyǵym klınıkalyq medıtsına dep atalady. Sodan keıin Shyńjań medıtsına ýnıversıtetine (新疆医科大学) magıstratýraǵa oqýǵa tústim. Onda da klınıkalyq medıtsına boıynsha oqydym. Atalǵan mamandyq eki túrge bólinedi. Biri ǵylymı zertteýge baǵyttalǵan bolsa, endi biri - klınıkalyq sala. Klınıkalyq jumysta júrip, ǵylymı jumystar júrgizýge bolady. Sol arqyly magıstratýranyń ataǵyn qorǵaı alasyz. 2001 jyly magıstratýrany bitire salyp Shyńjań medıtsına ýnıversıteti aýrýhanasynyń neırohırýrgııa bólimine jumysqa turdym.
- Ol Shyńjańdaǵy eń joǵary dárejeli aýrýhana ǵoı...
- Iá. Onda emtıhanmen qabyldandym. Óıtkeni, Shyńjań kóleminde 2000 jyldan bastap úlken aýrýhanalarǵa jumysqa turý úshin dárigerlik lıtsenzııalyq synaq alý degen joba iske asyrala bastady. Onda jumysqa qabyldaýyn qabyldaıdy, biraq ary qaraı óz mamandyǵyń boıynsha tikeleı jumys júrgizý úshin lıtsenzııalyq synaqtan ótý kerek boldy.
- Ǵylymı ataǵyńyzdy qaı jyldary qorǵadyńyz?
- 2004 jyly doktorlyqqa oqýǵa túsip, zertteý jumystarym arqyly neırohırýrgııa boıynsha ataǵymdy 2007 jyly qorǵap shyqtym. Sol ýaqyttarda Qytaıdyń Tszılın provıntsııasynyń Chanchýn degen qalasynda jarty jyldaı ýaqyt japon tili kýrsyn oqydym. Sóıtip Japonııanyń Kıoto ýnıversıtetine qarasty ortalyq aýrýhananyń neırohırýrgııa kafedrasynda bir jyl zertteý jáne klınıkalyq jumystar boıynsha oqydym.
- Qazaqstanǵa qashan keldińiz?
- Qazaqstanǵa birjolata kóship kelmeı turǵan kezde kelip-ketip júrdim. Neırohırýrgııalyq ortalyq buryn Almatyda edi ǵoı. 2006 jyldan bastap sol ortalyqqa kelip, operatsııalarǵa qatysyp turdym. Halyqaralyq konferentsııalar boıynsha da kelip, lektsııa oqyǵan kezderim boldy. Odan keıin 2008 jyly Ulttyq neırohırýrgııalyq ortalyq quryldy ǵoı. Osy ortalyqpen baılanysta bolyp, arasynda kelip lektsııa oqyp turdym. Sonyń ishinde mı-qan tamyr aýrýlaryn mıkrohırýrgııalyq jolmen emdeý týraly sheberlik saǵattaryn ótkizgen kezderim de boldy. Sóıtip júrip Qazaqstanǵa 2019 jyly 26 jeltoqsanda birjolata kóship keldim.
- Neırohırýrgııa salasy boıynsha qazir shákirtterdi qalaı tárbıelep jatyrsyzdar?
- Halyqaralyq tájirıbege súıenetin bolsaq, dúnıejúzinde shákirt tárbıeleýdiń birneshe túrli joly bolady. Birinshisi maman jeke mamandyq boıynsha rezıdentýradan ótken bolýy kerek. Rezıdentýra baǵdarlamasy - memlekettik baǵdarlama. Memlekette neırohırýrgııa boıynsha 4 jyldyq rezıdentýra bolady. Sodan ótetin shákirtterdi oqytady.
Al ekinshi joly - ǵylymı jetildirý. Atap aıtqanda, magıstranttar, PhD doktoranttar ǵylymı bilimin tolyqtaı otyryp, klınıkalyq praktıkasymen qosa tárbıelenedi. Bul salanyń mamandary tek laboratorııada ǵana otyryp qalsa, ol jetkiliksiz. Ózine qatysty otalardy kózben kórip, naqty praktıkalyq jumystardan ótkende ǵana ol kelesi jumystarynan nátıje shyǵara alady.
- Al Qazaqstanda medıtsına mamandaryn daıarlaýda neni jetildirý kerek dep oılaısyz, kemshin tustary bar ma?
- Bul jaqta eki túrli jolmen úırenedi. Birinshisi rezıdentýradan ótedi. Qazir Qazaqstanda tolyǵymen jolǵa qoıylǵandyqtan, neırohırýrgııadan da kóremiz, kóptegen oblysta maman daıyndaýǵa arnalǵan baǵdarlamalar bar.
Al, ekinshi túrli joly – qysqa ýaqytta mamandyqty jetildirý joly. Sol arqyly shákirt tárbıelenedi. Mysaly, biz bir kúrdeli ota jasaıtyn bolsaq, basqa óńirlerdegi tájirıbesi az mamandar uzaq ýaqyttyq tájirıbesi bar dárigerlerden úırenýge kelý kerek. Biraq qazir elimizde mamandardyń úırenip kelý ýaqyty tym az dep aıtýǵa bolady. Olarǵa 2 aptada, ıá bolmasa bir nemese eki aıda úırenip kel deıdi. Meniń talabym - eger tolyqtaı úırenýge kelseńiz, eń az degende jarty jyldan kem bolmaýy kerek. Sebebi, 1-2 apta, nemese bir-eki aıda úırenip shyǵa qoıý múmkin emes, ol - ǵylymı jaqtan da jetilýge tolymdy ýaqyt emes. Bul damyǵan memleketterdiń tájirıbesi arqyly dáleldengen.
Neırohırýrgııa óz ishinde 5-6 túrge bólinedi. Atap aıtqanda, qan tamyr neırohırýrgııasy, onkologııalyq isikterdi emdeýmen aınalysatyn neırohırýrgııa, fýnktsıonaldyq talma aýrýmen jumys isteıtin neırohırýrgııa bolady. Sol sekildi neırohırýrgııalyq emdeýdiń ártúrli joly bar. Onyń syrtynda mı jaraqaty degen bolady, munyń ózi - úlken bir sala. Osynyń bárin úırený úshin biraz protsesti bastan keshirý kerek. Rezıdentýradan ótken soń bir salasy boıynsha az degende eki jyl oqýyń kerek. Tereńdete otyryp tájirıbeden ótip shákirt bolyp tárbıelenýińiz kerek. Sonda ǵana neırohırýrgııada mamandandyrylǵan neırohırýrgter paıda bolady.
- Maman daıyndaý joly ońaı emes deısiz ǵoı, al jaqsy maman qalaı irikteledi?
- Iá, maman daıyndaý joly qıyndaý. Óıtkeni, biz ýnıversıtettermen tikeleı baılanysta bolmaǵannan keıin, myqty stýdentterdi tańdap alý ońaı emes.
Taǵy bir jaǵynan, jaqsy maman tańdaý úshin memlekettiń qoldaýy óte qajet. «Qandaı deńgeıdegi aýrýhanada jumys isteseń de jalaqyń jaqsy bolady, turmystan esh qınalmaısyń» dese, mekteptegi úzdik oqıtyn oqýshylar medıtsınany tańdaı bastaıtyn edi.
Meniń bilýimshe, qazir Qazaqstanda úzdik oqıtyn balalardyń kóbi Nazarbaev ýnıversıtetine túsedi. Aǵylshynsha jaqsy biletin, el ishindegi ártúrli zııatkerlik saıystar men halyqaralyq olımpıadalardyń jeńimpazdarynyń kóbi sonda túsetin kórinedi. Solardyń bir bóligi medıtsına salasy boıynsha oqıdy ǵoı. Sol ýnıversıtetti bitirgen mamandardy qazaqstandyq aýrýhanalardan kórip júrgen joqpyn. S. Asfendııarov atyndaǵy medıtsınalyq ýnıversıtetti bitirse de sol. Eger jaqsy jalaqy tólenbese, mamandy ustap turý qıyn. Mysaly, AQSh-ta bir neırohırýrg jylyna bir mıllıon dollarǵa deıin jalaqy alady eken.
- Kúndelikti jumys kesteńiz týraly aıtsaq, kúnine orta eseppen qansha ota jasalady?
- Biz endi kúnine mynansha adam ota jasatady dep aıta almaımyz. Biraq aıyna orta eseppen 30-40 ota jasaımyz.
- Ózińiz qandaı operatsııalar jasaısyz?
- Biz jasalatyn operatsııanyń túri kóp. Bizdiń bólimdegiler tek qana mıǵa jasamaıdy, omyrtqaǵa, julynǵa da jasaımyz. Júıke júıelerine de ota júrgizemiz.
- Mıǵa operatsııalar qandaı joldarmen jasalady?
- Mıǵa ota ártúrli jolmen jasalady. Qazirgi ýaqytta qan tamyrdyń ishimen jasaı alamyz. Muryn arqyly jasaýǵa bolady. Mıdyń astyńǵy bólikterine jasaǵan kezde aýyz arqyly jasalady. Sosyn bas súıekterdi tesip, ıá bolmasa jigin ashyp jasaýymyzǵa da bolady.
Mıdyń jasaýǵa tıisti ornynyń kólemine, tereńdigine qaraı ota jasaý joldary ózgerip otyrady. Qaı jerinde isik, ıá jaraqat bolsa, tek sol jerdiń tusyn ǵana ashyp jasaımyz. Halyqaralyq standarttarǵa sáıkes ǵylymı jolmen zerttelgen, qaýipsiz joldarmen ǵana ota júrgiziledi.
- Zamanaýı qural-jabdyqtar tolyq pa?
- Iá, tolyq.
- Qazaqstan men Qytaıdyń neırohırýrgııadaǵy emdeý joldarynda aıyrmashylyq bar ma?
- Men jumys istegen Shyńjań medıtsına ýnıversıtetiniń aýrýhanasynda neırohırýrgııa salasyn kóptegen salaǵa bólip emdeýdi jolǵa qoıǵan. Árbir túrli aýrýdy árbir túrli dáriger emdeıtin qylyp bólip tastaǵan. Bul tásil 1998 jyly bastaǵan, ıaǵnı olardyń bizden artyqshylyǵy - onda medıtsına júıelengen. Halyqaralyq standarttar boıynsha jekelep emdeý kerek degen bastamany kóterip, ár maman aýrýdyń tek bir túrine ǵana bastan-aıaq jaýapty bolyp isteý baǵytyn tańdaǵan. Bul Shyńjańda ǵana. Al damyǵan ishki Qytaıda osy halyqaralyq standart odan erte bastalyp ketken bolatyn.
Sondaı-aqQytaıda, mysaly kardıologııa salasy boıynsha búkil memlekettiń ortaq bazasy bolady. Sol bazada barlyq maman týraly aqparattar saqtalady. Bir maman kerek bola qalsa, sol bazadan taba alady. Júıelengen baza bar, ıaǵnı kimniń qandaı dárejedegi maman ekenin anyqtaý qıyn emes. Bizge de sondaı ortaq baza kerek-aq.
- Mamandar bizde kategorııalarǵa bólinedi ǵoı...
- Iá, Qazaqstanda mamandardy dárejege bólip, «joǵary kategorııaly dáriger» dep aıtyp jatady. Kategorııa ol adamnyń jasyna qarap kóterilmeıdi. Bastysy, sen ne jumys isteı alasyń - mańyzdysy sol. Mysaly, neırohırýrgııany 4 ıá 5 dárejege bóletin bolsaq, sonyń joǵarǵy dárejedegi otalaryn sen jasaı alasyń ba, ońdy nátıjeń qandaı - negizgi talap sol ǵoı. Biz sony esten shyǵarmaýmyz tıis.
Taǵy bir aıtarym, qandaı kategorııadaǵy dáriger bolsańda da, eń mańyzdysy - teorııalyq bilimdi jetildirip otyrý. Mysal retinde aıtaıyq, otalardyń keıbiri óte názik bolady. Aıaqastynan bir kúrdeli jaǵdaıǵa tap bolyp qalýyń múmkin. Ondaıda ne kómektesedi, árıne oqyǵan, toqyǵan bilimiń qol ushyn sozady. Dárigerde «qalaı jasasam barynsha qaýipsiz jáne nátıjeli bolady?» degen oı únemi basty nazarda bolýy shart. Sol úshin árdaıym izdeniste bolýǵa tıis.
Keıbireýler bolady basyn búrkep, maskasyn taǵyp alady da «táýekel» dep bastap ketedi. Ol bolmaıdy, dárigerde sózsiz jan-jaqty bilimimen birge uzaq ýaqyttyq tájirıbesi bolýy kerek.
- Bilim men tájirıbeden bólek, sheberlik te óte mańyzdy shyǵar...
- Sheberlik degen jaı ǵana bir túri ǵoı. Medıtsına - qoldyń sheberligi emes, bul jerde mańyzdysy - bilim. Seniń bilimiń jetip tursa, qolyń ózi-aq júredi. Eger seniń aqyl, bilimiń az bolsa, seniń qolyń qansha sheber bolǵanymen, báribir túk te paıdasy bolmaıdy. Mysaly, qaı qan tamyr qaı jaqta, qaıdan kelip qalaı qaraı ketedi. Osynyń bárin bes saýsaǵyńdaı anyq bilip turýǵa tıissiń. Mıdaǵy isik týraly aıtatyn bolsaq, keıbir neırohırýrgter: «Іsikti alaıyn desem, ana tamyr bylaı kelip, myna qan tamyr bylaı kelip tur eken. Sondyqtan alýǵa kelmeı qaldy», - dep jatady. Ondaıda olarǵa aıtamyn: «Áńgime isiktiń qaıda bolǵandyǵy emes, mańyzdysy seniń tájirıbeń men bilimiń jetpeıdi. Sondyqtan isikti alýdyń týra jolyn taba almaı tursyń», - dep. Sondyqtan neırohırýrgter úshin joǵary teorııalyq bilimmen birge uzaq ýaqyttyq tájirıbesi bar professorlardyń qasynda júrip jetilý mańyzdy.
Buǵan deıin jazǵanymyzdaı, adamzat shıpasyn tappaı kele jatqan derttiń biri – qaterli isik. 2023 jyldyń qorytyndy esebindegi derek boıynsha, elimizde 218 myń naýqas onkologııalyq esepte tur. Al, jyl saıyn elimizde 40 myńdaı adamnan qaterli isik anyqtalady.
Naýqas sany ósken saıyn, onymen kúres te damyp, jetilip otyratyny zańdylyq. Osy oraıda, Astanadaǵy Ulttyq neırohırýrgııa ortalyǵy Bas-mı neırohırýrgııa bóliminiń dárigeri Aıdos Moldabekovpen bul salanyń qazirgi ahýaly, jetistigi týraly aıtty.