SERALIN Muhamedjan
Қostanaı oblysy Қarabalyқ aýdanynyң Өrnek aýylynda dүnıege kelgen. Troıtskidegi medresede oқyp, Қostanaıdaғy 2 klastyқ orys-tatar mektebin bitirgen. 1911-1915 jyldary Troıtskide «Aıқap» jýrnalyn shyғardy.
1919-1920 jyldary - «Ұshқyn» gazetiniң қyzmetkeri. 1921-1922 jyldary - Қostanaıdaғy Shұbar bolystyқ atқarý komıtetiniң tөraғasy. 1922-1923 jyldary - Қostanaı gýbernııalyқ atқarý komıteti tөraғasynyң orynbasary. 1923-1926 jyldary - «Aýyl» gazetiniң redaktory қyzmetterin atқarғan.
M.Seralınniң jýrnalıstik қyzmeti eki kezeңge bөlinedi. 1- kezeңine «Aıқap» jýrnalynda tөңkeriske deıin basylғan 40-қa jýyқ maқalalary jatady. 2 kezeң 1918-1928 jyldar aralyғyn қamtıdy, bұl kezeңde «Ұshқyn», «Eңbekshi қazaқ», «Aýyl» gazetterinde saıasat, sharýashylyқ, mәdenıet mәseleleri jaıynda maқalalary jarııalandy. 1900 jyly alғashқy jarııalanғan «Topjarғan» poemasy қazaқ әdebıetindegi tarıhı shyғarmalar қataryna jatady. Poemada HІH ғasyrdyң 30-40- jyldaryndaғy қazaқ өmiri, Kenesary, Naýryzbaı bastaғan қozғalys beınelengen. 1909 jyly jaryқ kөrgen «Gүlқashıma» poemasy әıel teңsizdigi mәselesine arnalғan. M.Seralın Y.Altynsarınniң aғartýshylyқ-demokratııalyқ ıdeıalaryn қoldady. Ol Ferdoýsı «Shaһnamasynyң» «Rүstem - Zorab» bөlimin V.Jýkovskıı nұsқasynan, sondaı-aқ A.Sorokınniң «Jýsan» povesin қazaқ tiline aýdarғan.
Elimiz tәýelsizdik alғannan keıingi kezeңde қoғamdyқ ғylymdar markstik-lenındik metodologııa men partııalyқ prıntsıpterdiң үstemdiginen arylyp, өrkenıettilik ұstanymdarғa negizdelgen metodologııanyң arnasyna tүsti. Soғan oraı HH ғasyr basyndaғy ұlttyқ saıası elıta өkilderiniң өmir joly men қyzmetine қatysty obektıvti pikirler aıtylyp, tұjyrymdar jasala bastady. M.Seralınniң mұrasy men қoғamdyқ-saıası қyzmetine baılanysty zertteýler jүrgizýdiң қarқyny arta tүsti. Belgili әdebıetshi-ғalymdar Ү.Sýbhanberdına men S.Dәýitovtyң құrastyrýymen «Aıқap» jýrnalyna eңgen maқalalardyң jınaғy jaryқ kөrdi. Osy jınaқta «Aıқap» jýrnalynyң redaktory M.Seralınge қatysty obektıvti pikirler bildirildi. Zaңger-ғalym Қ.Ydyrysovta M.Seralınniң shyғarmalar jınaғyn құrastyrý baғytynda jұmystar jүrgizip, 2002 jyly M.Seralınniң maқalalary men pýblıtsıstıkalyқ shyғarmalary, poemalary men aýdarmalary engen kitapty jaryққa shyғardy. Osy jınaққa «Ұlt tarıhyndaғy ұmytylmas esim» degen taқyrypta alғy sөz jazғan Қ.Z.Ydyrysov mynadaı oryndaғy pikir bildiredi: «Elimiz tәýelsizdik alyp, ұltyn egemendikke jetkizý jolynda құrbandyққa bolsa da, ar jolynan taımaı bedelin bıik, abyroıyn joғary ұstap, halyққa қyzmet etýdiң үlgisin kөrsetken әrbir Alash azamaty өmiriniң memleketimiz үshin қaıtalanbas құndylyқ bolyp tabylatynyn tүsiný, M.Seralın shyғarmashylyғyn zerdeleýge jete mәn berýimizdi talap etedi».
Belgili әdebıetshi-ғalym S.Ergөbek M.Seralınniң shyғarmashylyғyna baılanysty «Қaıratker-қalamger Mұhamedjan Seralın» atty eңbegin 2004 jyly jaryққa shyғardy. Bұl eңbekte M.Seralınniң mұrasy үsh topқa bөlinip қarastyryldy. Birinshi bөlimde - қaıratkerdiң әdebı mұrasy, ekinshi bөlimde - pýblıtsıstıkalyқ mұrasy, үshinshi bөlimde - aýdarmalary. Avtor M.Seralınniң shyғarmalary men aýdarmalaryn zerdeleýmen shektelgenimen zertteýlerge mynadaı құndy oı-pikir bildiredi: «Jaңasha baғalap-baғamdaýdy қajet etetin tұlғanyң biri - HH ғasyr basyndaғy қazaқ әdebıetiniң iri өkili, қoғam қaıratkeri - Mұhamedjan Seralın. Bұғan deıingi zertteýlerde M.Seralın kommýnıst retinde madaқtalyp, keıbir tүrikshildik, ıslamshyldyқ pikirleri ne bүrkemelendi, ne қatelik retinde sanaldy. M.Seralın қazaқ mәselesinde ұltshyl, tұtas tүrik jұrty jөninde tүrikshil, tipti ısi ıslam birligin aңsaғan azamat. M.Seralındi ıslamdyқ, tүrikshildik, ұltshyldyқ kөzқarasy үshin synaý қate. Bұl - M.Seralın dүnıetanymynan týғan kөzқarasy, nanym-senimi, shyғarmalarynda tý etip ұstaıtyn temirқazyқ ıdeıasy».
M.Seralınniң қalamgerligi tәýelsizdik jyldary қazaқ әdebıetshilerine ғana emes, өzbek әdebıetshileriniң de nazaryna ilindi. Өzbek әdebıetshi-ғalymy O.Sharafýddınov өzbek aқyny, әri jazýshysy Sholpannyң shyғarmalar jınaғyna «Әdebıet jasasa - ұlt jasaıdy» degen taқyrypta alғy sөz jazyp, onda M.Seralınniң shyғarmashylyғyna da nazar aýdarady. Onyң pikirinshe, M.Seralınniң «Til men әdebıet halyқtyң rýhy» degen ұstanymy өzbek қalamgerine, sonyң ishinde Sholpanғa da eleýli yқpalyn tıgizgen.
Қazaқ tarıhshylarynyң 1991 jyldan bergi eңbekterinde de M.Seralınge қatysty tyң oı-pikirler bildirilýde. Kөrnekti tarıhshylar K.Nұrpeıisov pen M.Қoıgeldıevtiң alash қozғalysyna baılanysty jazylғan eңbekterinde M.Seralınge jәne onyң jetekshiligimen shyққan «Aıқap» jýrnalyna baılanysty tyң tұjyrymdar bar. K.Nұrpeıisov: «Қazaқ zııalylary halyқtyң қalyң bұқarasyn týғan өlkeni қaıta құryp, tүrlendirý isine jұmyldyrýda ұlttyқ gazetter men jýrnaldar, poezııalyқ jınaқtar men kөpshilikke arnalғan әr alýan taқyryptar boıynsha jınaқtar shyғarýdyң maңyzyn jaқsy tүsindi. Қazaқtyң ұlttyқ baspasөziniң tolyққandy alғashқy eki basylymy 1911 jyly dүnıege keldi», - deı otyryp, bұl istegi M.Seralınniң қaırat-jigerine nazar aýdarady.
Derektanýshy-ғalym Қ.Atabaevtyң eңbeginde M.Seralınniң қazaқ baspasөzin shyғarý isindegi қyzmetine nazar aýdarylғan. Avtor M.Seralınniң 1906 jyldan bastap қazaқ baspasөzin shyғarý jolynda әrekettengenin, biraқ қaıratkerdiң ondaı әreketteri sәtsiz aıaқtalyp otyrғanyn negizdeýmen қatar, қaıratkerdiң «Aıқap» jýrnalyn shyғarý jolynda siңirgen eңbegin naқtyly derektermen dәıekteıdi. Sondaı-aқ avtor «Aıқap» jýrnalynyң HH ғasyr basyndaғy Қazaқstan tarıhynyң derek kөzi retinde қarastyryp, M.Seralınniң bұl basylymdaғy maқalalaryn derektanýlyқ tұrғyda taldaýғa alady.
M.Seralınniң қoғamdyқ-saıası қyzmetiniң keıbir қyry Bashқortstan men Қyrғyzstan ғalymdarynyң eңbekterinde de kөrinis tabýda. Bashқortstandyқ ғalym L.S.Týzbekovanyң eңbeginde M.Seralınniң Ýfadaғy «Ғalııa» medresesiniң ұstazdarymen jәne shәkirtterimen baılanysy mәselesi қarastyrylғan. Avtordyң kөrsetýinshe M.Seralın «Ғalııa» medresesinde oқyғan shәkirtter arasyna «Aıқap» jýrnalyn nasıhattap, shәkirtterdiң birazyn osy jýrnalғa tilshi retinde tartқan. L.S.Týzbekovanyң bұl mәlimetin қyrғyz ғalymdary E.Manaev pen A.Osmankýlov ta naқtylaı tүsedi. Bұl avtorlardyң kitabynda HH ғasyr basyndaғy қyrғyz aғartýshysy I.Arabaevtyң M.Seralınmen tyғyz baılanys ornatyp, «Aıқap» jýrnalynda қyrғyzdardyң sol tұstaғy өmirine, tynys-tirshiligine қatysty maқalalar jarııalaғany aıtylady.
Batys zertteýshileri A.Bennıngsen men Sh.Lamarse-Kelkejeıdiң eңbeginde M.Seralınniң kelbeti қazaқtyң kөrnekti jýrnalısi retinde beriledi. Sondaı-aқ M.Seralın «Aıқap» jýrnaly қazaқtar arasyndaғy ұlttyқ қozғalysқa dem berdi dep tүsindiriledi. Mұndaı pikir S.Zenkovskııdiң eңbeginde de kөrinis tapқan.
Derek kөzderi:
Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 7 tom;
Nysanova S. «M Seralınniң қoғamdyқ-saıası қyzmeti», 20-11-2008 j.