Saılaý: Memleketti qalyptastyrýdyń quraly retinde
* * *
Saılaý tarıhy tereńge ketedi. Osydan eki myń jyl buryn ejelgi Grekııa men Rımde halyq memlekettiń saıası ómirine aralasyp, jınalystarda ashyq daýys berý arqyly ártúrli máselege óz kózqarasyn bildiretin bolǵan. Sol daýys berýlerdiń ózinde qol kóterý nemese bıýlleten arqyly óz ustanymyn bildirip, qoǵamdyq máselelerdi sheshýge atsalysqan. Qoǵamnyń birqatar áleýmettik sanattaǵy tobynyń daýys berý quqyǵy bolmaýyna qaramastan, osy úderisti búgingi zamanaýı klassıkalyq saılaýlardyń prototıpi dep aıtýǵa bolady.
Jalpy azamattyń memleketti basqarý salasyna qatysýynda túrli tetikter bar. Mysaly kez kelgen adam jeke azamat retinde jergilikti máslıhattar, parlament depýtattary men el prezıdentin saılaý arqyly tańdaý jasaý quqyǵyna ıe. Bul azamattyń memleketti basqarý salasyna tikeleı aralasýy bolsa, ózi saılaǵan ókili retinde sol depýtattar nemese prezıdent arqyly memleketti basqarý salasyna aralasýy janama qatysý sanalady.
Tipti, sońǵy jyldary jergilikti aýyl ákimderin turǵyndardyń saılaýy sarapshylar men qarapaıym halyq tarapynan birneshe ret kóterilip, sońǵy ýaqytta resmı iske asa bastaǵan protsess. Óıtkeni óz ákimin halyqtyń ózi saılaýy onyń qyzmetinde tıimdilikti arttyratyny sózsiz. Alaıda ákimge bıýdjet kózin tıimdi maqsattarǵa jumsaý erkindigin bergende jáne tikeleı halyqtyń aldynda jaýaptylyǵyn kúsheıtken jaǵdaıda ǵana munyń nátıjesi oń bolmaq.
Saılaý – halyqtyń ashyq nemese jasyryn daýys berý arqyly ózi ómir súretin ortany basqarýshy, halyqtyń atynan ókildik etýshi tulǵany tańdaý jáne oǵan ókilettilik berý úderisi. Al ókilettik alǵan tulǵalar memlekettik mańyzdy máselelerde halyqtyń atynan ókildik etip, onyń múddesin qorǵaýǵa mindetti.
Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń 3-babynda «Memlekettik bıliktiń birden-bir bastaýy – halyq. Halyq bılikti tikeleı respýblıkalyq referendým jáne erkin saılaý arqyly júzege asyrady, sondaı-aq óz bıligin júzege asyrýdy memlekettik organdarǵa beredi» dep jazylǵan. Saılaý arqyly halyqtyń memlekettik basqarý salasyna aralasýy álemdegi kóptegen halyqaralyq sharttarmen bekitilgen.
Atap aıtqanda, 1948 jylǵy 10 jeltoqsanda Birikken Ulttar Uıymynyń Bas Assambleıasynda qabyldanǵan «Adam quqyǵynyń jalpyǵa ortaq deklaratsııasynyń» 21-babynda «Árbir adam óz memleketin basqarýǵa tikeleı jáne erkin tańdalǵan ókilderi arqyly aralsýǵa quqyly» dep jazylǵan.
Sonymen qatar, Adam quyqyqtary jáne negizgi bostandyqtaryn qorǵaý týraly konventsııa, Adam jáne halyqtardyń quqyqtary týraly Afrıka hartııasy, Azamattyq jáne saıası quqyqtar týraly halyqaralyq pakt jáne t.b. kóptegen memleketter ratıfıkatsııalaǵan halyqaralyq quqyqtyq kelisimsharttar adamdardyń saılaý quqyǵyna qatysty tańdaý quqyǵyn moıyndaıdy.
Álemde keń taralǵan qaǵıdaǵa sáıkes azamattardyń saılaýǵa qatysty quqyǵy belsendi jáne báseń bolyp ekige bólinedi. Qazaqstan Respýblıkasy Saılaý týraly zańynyń 4-babynda bul uǵymdarǵa bylaısha baǵa berilgen. «Jalpyǵa birdeı belsendi saılaý quqyǵy – Respýblıkanyń on segiz jasqa jetken azamattarynyń tegine, áleýmettik, laýazymdyq jáne múliktik jaǵdaıyna, jynysyna, násiline, ultyna, tiline, dinge kózqarasyna, nanymyna, turǵylyqty jerine nemese kez kelgen ózge jaǵdaıattarǵa qaramastan, saılaýda daýys berýge qatysý quqyǵy», al «Báseń saılaý quqyǵy – Qazaqstan Respýblıkasy azamattarynyń Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentiniń, máslıhatynyń depýtaty nemese jergilikti ózin-ózi basqarý organyna múshe bolyp saılaný quqyǵy» dep anyqtama berilgen.
Jalpy, saılaýdyń álemde keń taralǵan negizgi úsh túri bar. Olar majorıtarlyq (frantsýzdyń majoritee, ıaǵnı kópshilik sózinen shyqqan), proportsıonaldyq jáne gıbrıdtik júıe.
Majorıtarlyq saılaý júıesinde kandıtattar partııa atynan emes jeke tulǵa retinde saıysqa shyǵady. Eń kóp daýys jınaǵan («50%+1» formýlasy boıynsha) kandıdat máslıhatqa nemese parlamentke depýtat atanady.
Al proportsıonaldyq saılaý júıesinde saılaýshylar jekelegen kandıdatqa emes partııaǵa daýys beredi. Partııalardyń daýysqa túsý reıtıngine oraı parlament pen máslıhattan oryn sany bólinedi. Ol oryndarǵa kimder baratynyn partııanyń ózi ishki tártippen tańdaıdy.
Sondaı-aq, aralas saılaý júıesi de bar ekenin aıta ketken jón. Bul majorıtarlyq-proportsıonaldyq saılaý júıesi. ıAǵnı, depýtattardyń jartysy partııalyq tizimmen, qalǵany jeke kandıdattar arasynda ótetin báseke nátıjesinde anyqtalady.
Gıbrıdtik saılaý júıesi majorıtarlyq jáne proportsıonaldyq saılaý júıeleriniń sıntezi, ıaǵnı kandıdattardy majorıtarlyq júıedegideı saılasa, olardy usyný jaǵy proportsıonaldyq saılaý júıesine sáıkes resimdeledi.
Majorıtarlyq saılaý júıesi halyq arasynda keń tanymal ár túrli ustanymdaǵy jekelegen azamattardyń bılik basyna kelýine múmkindik jasaıdy. Bul ókildi organǵa saılanǵan adamdar arasynda birizdi saıasattyń, ortaq konsensýstyń bolmaýyna yqpal etýi múmkin. Al proportsıonaldyq saılaý júıesinde saıası, áleýmettik, ekonomıkalyq baǵyty qalyptasqan, ortaq maqsattar men mindetter aıasyna toptasqan kópshilik qaýymdastyqtyń, ıaǵnı partııanyń saıası dodaǵa túsýi, osy arqyly ortaq maqsat tóńireginde ókildik organda jumyla jumys isteýine jaǵdaı qalyptasady. Biraq saıası partııanyń sheshimi halyq qoldaıtyn jekelegen kóshbasshylarǵa túse bermeıtin jaǵdaılar keı kezderi kezdesip jatady. Bul rette mundaı saıası partııalar óz jaqtasy retinde qoǵamda belgili azamattardy partııa qataryna qosýǵa tyrysady. Al aralas saılaý júıesiniń utymdy tusy partııa qataryna kirmese de ókildik organǵa halyqtyń qoldaýymen bara alatyn azamattardyń bara alýy. Osy arqyly jeke ustanymy bar, qandaı da bir partııa quramyna kirmegen belsendi azamattar memlekettik basqarý salasyna qatysýǵa múmkindik alady.
Atalǵan saılaýlardyń ózi ótkizilý formatyna oraı negizgi eki túrge bólinedi. Tikeleı jáne janama daýys berý. Tikeleı daýys berý árbir aazmattyń kandıdatqa derbes bir bıýlleten arqyly daýys berýi bolsa, janama daýys berý belgili bir kandıdatty ózi daýys berý arqyly tańdaǵan ókil arqyly saılaý úderisi sanalady.
Tikeleı daýys berý túsinigi aıqyn bolsa, janama daýys berýge mysal retinde elimizdegi Senat depýtattaryn halyqtyń tikeleı emes, ózderi saılaǵan jergilikti máslıhat depýtattary arqyly saılaıtynyn atap kórsetýge bolady. Atap aıtqanda «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy saılaý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń 1995 jylǵy 28 qyrkúıektegi N 2464 Konstıtýtsııalyq zańynyń 3-babynyń 2-tarmaǵyna sáıkes «Respýblıka Parlamenti Senatynyń depýtattaryn saılaý janama saılaý quqyǵy negizinde jasyryn daýys berý jaǵdaıynda ótkiziledi».
Respýblıkanyń on segiz jasqa jetken azamattary tegine, áleýmettik, laýazymdyq jáne múliktik jaǵdaıyna, jynysyna, násiline, ultyna, tiline, dinge kózqarasyna, nanymyna, turǵylyqty jerine nemese kez kelgen ózge jaǵdaıattarǵa qaramastan daýys berýge quqyly. Zańǵa sáıkes saılaýǵa sot is-áreketke qabiletsiz dep tanyǵan, sondaı-aq sot úkimimen bas bostandyǵynan aıyrý oryndarynda otyrǵan azamattar qatyspaıdy.
Órkenıetti elderdiń kópshiliginde azamattardyń saılaýǵa baryp, daýys berýi májbúrleýsiz, ıaǵnı adamnyń jeke qalaýyna, belsendilik kórsetkishine baılanysty. Avstralııa, Avtrııa, Italııa sııaqty elder absentızm faktisi, ıaǵnı azamattardyń saılaýǵa qatyspaýyna oraı kinálini zańmen qýdalap, aıyppul salý nemese qoǵamdyq jumysqa májbúrleý sııaqty ákimshilik sharalar qarastyrǵan. Al Belgııada azamat birneshe ret saılaýǵa barmasa saılaý quqyǵynan on jylǵa aırylyp, memlekettik qyzmetke turýǵa shekteý jasalady. Sondyqtan saılaýǵa barýdy mindetteıtin memleketterde ádette saılaýǵa qatysatyndar jalpy saılaýshylardyń 90 paıyzynan asady.
Qazaqstanda bolsa saılaýǵa barý nemese barmaý ár azamattyń jeke tańdaýy. «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy saılaý týraly» zańnyń 3-baby, 3-tarmaǵyna sáıkes el azamattarynyń saılaýǵa qatysýy erikti bolyp tabylady. Azamatty saılaýǵa qatysýǵa nemese qatyspaýǵa májbúrleýge, sondaı-aq onyń erkin bildirýdi shekteýge eshkimniń de quqyǵy joq.
Saılaýdyń ádil, shynaıy jáne ashyq ótýi úshin azamattardyń saılaýǵa qatysýy jáne saılaýdyń uıymdastyrý tártibi boıynsha da naqty qaǵıdalar bar. Azamattardyń saılaýǵa qatysýyna qatysty mynadaı talaptar bar:
- daýys berýdiń jalpyǵa teńdeı múmkindigi;
- tikeleı nemese jasyryn daýys berýge múmkindiktiń bolýy;
- daýys berýdiń erkindigi jáne daýys berýge májbúrlemeý prıntsıpi.
Sondaı-aq, uıymdastyrý tártibine qatysty kelesi qaǵıdalar bar:
- saılaýdyń bekitilgen merzimnen keshiktirilmeı uıymdastyrylýy (ıaǵnı, saılaýdyń ótýin jarııalaý jáne ony iske asyrý);
- tańdaý quqyǵynyń bolýy, ıaǵnı tek bir ǵana kandıtatty tirkeýden aýlaq bolý;
- saılaýdy uıymdastyrý sharalarynyń zańnama talaptaryna sáıkes ádil ári ashyq bolýy.
Saılaýdyń ádil ári básekeli ótýi kez kelgen eldegi azamattyq qoǵamnyń qalyptasqanyn, memlekettiń órkenıetti ekenin kórsetedi. Osy rette, óz eliniń nemese ózi ómir súretin aımaqtyń taǵdyryna alańdaýshy azamat jeke ózine unaǵan kandıdatqa nemese partııaǵa daýys berý jáne saılaý úderisiniń zań talaptaryna saı ótýine resmı baqylaý jasaýǵa úles qosqany jón. Jalpy, qoǵamdyq baqylaýshylar ınstıtýtynyń qalyptasýy álemde erte zamandardan bastalyp, búginge deıin jalǵasyp kele jatqanyn aıta ketken jón. Bul órkenıetti qoǵam qurý jolyndaǵy mańyzdy sharttardyń biri.
Táýelsiz baqylaýshylar negizinen halyqaralyq uıymdardan, ózge shet memleketterden, sondaı-aq qandaı da bir kandıdat nemese partııanyń jeńiske jetýine búıregi burmaıtyn beıtarap úkimettik emes uıymdardan usynylyp, saılaýdyń ádil ótýine monıtorıng jasaıdy. Sondaı-aq, kez kelgen kandıdat nemese partııa óz atynan saılaýdyń ádil ótýin qadaǵalaıtyn baqylaýshy azamattar daıyndap, saılaý kezinde saılaý ýchaskelerine joldaý alady. Bul álemde saılaýdyń ótýine qatysty negizgi qaǵıdalardyń biri. Baqylaýshylar saılaý protsesiniń ashyq ári ádil ótýin, burmalaýshylyqtyń bolmaýyn baqylaýmen qatar, eń sońynda daýys bıýlletenderin sanap, hattamanyń shyǵarylýyna deıin qadaǵalaıdy. Olardyń basty halyq qalaǵan laıyqty kandıdattyń ádil saılaýda anyqtalýyn qamtamasyz etý. Qazaqstanda mundaı úrdis qalyptasqan jáne baqylaýshylar ınstıtýtynyń deńgeıi ýaqyt ótken saıyn jaqsaryp keledi.
Táýelsizdik jyldary Qazaqstanda Prezıdent saılaýlary jáne Parlament pen Májilis depýtattarynyń saılaýlary júıeli túrde uıymdastyrylyp keledi. Qazaqstanda azamattardyń saılaýǵa qatysý belsendiligi álemniń kóptegen elderimen salystyrǵanda kósh ilgeri. Eldegi saılaýlardyń ótý barysyn synaýshylar da, ony oń baǵalaýshylar da bar.
Aıta keterlik másele, álemde qandaı da bir saılaýǵa qatysty tolyq ádiletti nemese durys ótti dep baǵa alǵan saılaýdy kezdestirý qıyn. Bul rette, azamattardyń óz quqyqtaryn paıdalaný jáne ony qorǵaı bilý ustanymy berik bolǵan saıyn shynaıy azamattyq qoǵam qalyptasady.
Sondaı-aq, Qazaqstandaǵy aldaǵy saılaýda áıelder men jastardyń úlesi jalpy saılanýshylardyń 30 paıyzynan tómen bolmaýy tıis degen ustanym da qoǵam tarapynan eki jaqty oı qalyptastyrýda. Bıliktiń, qoǵamnyń nazarynan tys qalyp, quqyqtary jetkilikti qorǵalmaı jatqan eki áleýmettik toptyń bılik qurylymdaryna jetip, mańyzdy máselelerge aralasýy eldiń damýy jolyndaǵy oń úderis bolǵanymen, jynysyna, dinine, kózqarasyna qaramastan shynaıy demokratııalyq básekeles orta qurý prıntsıpterine kereǵar kelip jatatyny da aıtylýda. Bálkim bul úrdis qoǵamdaǵy qordalaǵan máselelerdi sheshý jolyndaǵy ýaqytsha qadam bolar. Alaıda osyǵan uqsas jaǵdaılar boıynsha aldaǵy ýaqytta jıi qaıtalatyn stsenarııge aınalyp ketpese bolǵany.
Qoryta kelgende aıtarymyz, saılaý – azamattardyń bılikke, memleketti basqarý salasyna aralasýyn qamtamasyz etetin mańyzdy qural. Ony durys paıdalaný qarapaıym halyq pen memleketti basqarý apparatyna tikeleı táýeldi.
Avtor: Sáken Esirkep