Saıası júıeni jańǵyrtý: Demokratııalyq reformalar jalǵasa bermek
Júıeni jańǵyrtý joly neden bastaldy?
2022 jylǵy 20 qarashadaǵy saıası báseke - Qasym-Jomart Toqaev jeńiske jetken ekinshi prezıdenttik saılaý. Birinshisi 2019 jyldyń 9 maýsymynda ótti. Byltyrǵy saılaý qarsańynda ol «Ádiletti Qazaqstan: bárimiz jáne árqaısymyz úshin. Qazir jáne árdaıym» saılaýaldy baǵdarlamasyn usynǵan edi. Jalpy Memleket basshysy prezıdent bolyp saılanǵan alǵashqy kúninen bastap eldi saıası jańǵyrtýdyń aýqymdy baǵdarlamasyn júzege asyrýda.
Eldegi saıası bolsyn, ekonomıkalyq bolsyn reformalardyń barlyǵy memlekettiń damýyna, azamattardyń konstıtýtsııalyq quqyqtaryn kúsheıtýge, adamı kapıtaldy arttyrýǵa, qoǵamdaǵy azamattyq belsendiliktiń qalyptasýyna, halyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyn jaqsartýǵa, túptep kelgende qazaqstandyqtardyń jaıly ómir súrýi úshin jasalyp jatyr. Degenmen saıası jańǵyrtýdy qysqa merzimde júzege asyrý múmkin emes ekeni aıtpasa da túsinikti. Ol ýaqytty qajet etetin júıeli ózgeristi qamtıdy. Sondyqtan transformatsııalar kezeń-kezeńimen júrgizilip jatyr. Árbir kezeńde saıası reformalar júzege asyrylyp, belgili bir kezeńde odan ári reformalar úshin tuǵyrnama jasaýǵa arnalǵan tıisti zańdar qabyldanady.
Sońǵy 4 jylda elde óte tereń jáne turaqty ózgerister boldy. Memleket basshysy memleket ómiriniń túrli salalaryndaǵy zańnamaǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizýden bastady. Saıası reformalardyń tórt paketi sheńberinde 20-dan astam zań qabyldandy, bul demokratııalandyrýdyń jańa úderisin bastaýǵa múmkindik berdi.
Konstıtýtsııaǵa engizilgen negizgi ózgerister
Byltyr el azamattarynyń konstıtýtsııalyq quqyqtaryn qorǵaýdy kúsheıtý maqsatynda Memleket basshysynyń bastamasymen Ata zańǵa birqatar ózgertý engizildi. Jaı konstıtýtsııaǵa ózgerister engizilip qana qoımaı, ol halyqtyń talqysyna usynylyp, keıinnen referendým arqyly qabyldandy.
Bul – Qazaqstannyń saıası arenasyndaǵy aıtýly oqıǵalardyń biri boldy. Elimizde referendým sońǵy ret 1995 jyly ótip, sol kezde qoldanystaǵy Konstıtýtsııa bekitilgen edi. Osylaısha Qazaqstan sýperprezıdenttik basqarý formasynan kúshti parlamenti bar prezıdenttik formaǵa kóshti. Memleket basshysy 16 naýryzdaǵy Joldaýynda buǵan deıin elimizde sýperprezıdenttik basqarý formasy qalyptasqanyn atap ótip, budan bylaı Qazaqstandy damytýdyń saıası modelin ózgertip, Parlamenttiń rólin kúsheıtý qajettigin aıtqan edi. Osylaısha, elimiz «Kúshti Prezıdent – yqpaldy Parlament – esep beretin Úkimet» qaǵıdatyn basshylyqqa aldy. Sonymen qatar prezıdent óziniń ókilettigin atqarý kezeńinde partııaǵa músheligin toqtata turýǵa mindetti ekenin zań júzinde resimdeýdi usynǵan bolatyn. Zańǵa engizilgen ózgeristerge sáıkes, búginde Memleket basshysy eshqandaı partııaǵa múshe emes. Mundaı normanyń engizilýi saıası básekeni arttyryp, barlyq partııanyń damýyna birdeı jaǵdaı jasaıtyny anyq.
Sondaı-aq Memleket basshysy Prezıdenttiń jaqyn týystaryna saıası memlekettik qyzmetshi bolýǵa jáne kvazımemlekettik sektorda basshylyq laýazymdardy ıelenýge zań júzinde tyıym salýdy usynǵan edi.
Qazaqstandyqtar óz betinshe Konstıtýtsııalyq sotqa júgine alady. Memleket basshysy óz Joldaýynda Ata zań erejeleriniń múltiksiz saqtalýyn qamtamasyz etý maqsatynda elimizde Konstıtýtsııalyq sot qurýdy usynǵan edi. Bul bastamalar ádil ári quqyqtyq memleket qurý jolyndaǵy mańyzdy qadam boldy. Konstıtýtsııalyq sot 2023 jyldyń 1 qańtarynan bastap óz qyzmetin bastady.
Májilistiń depýtattyq korpýsy aralas saılaý júıesi boıynsha saılandy. Byltyr Prezıdent halyqtyń saılaý naýqanyna degen qyzyǵýshylyǵy tómen ekenin, depýtattardy tanymaıtynyn aıta kele aralas saılaý júıesine kóshýdi usyndy. Májilistiń depýtattyq korpýsy mynadaı shema boıynsha qurylatyn boldy: 70% proportsıonaldy jáne 30% majorıtarlyq negizde. Sonymen qatar, aralas model oblystar men respýblıkalyq mańyzy bar qalalardaǵy máslıhat saılaýyna da engizildi. Bunda depýtattardyń jartysy bir mandattyq okrýgtardan, qalǵan jartysy partııalyq tizim boıynsha saılanady. Al aýdandar men qalalardaǵy máslıhat saılaýyn Prezıdent tolyǵymen majorıtarlyq júıege kóshirýdi usynǵan edi.
Aıta keteıik, 2022 jyldyń 1 qyrkúıeginde «Ádiletti memleket. Birtutas ult. Berekeli qoǵam» atty Qazaqstan halqyna Joldaýyn arnaǵan Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev kezekten tys Prezıdent saılaýyn ótkizýdi usynǵan bolatyn.
Keıin sol jylǵy 20 qarashada saılaý ótti. Daýys berý qorytyndysy boıynsha Qasym-Jomart Toqaev 80 %-dan astam daýys jınap, el prezıdenti bolyp saılandy. 2023 jylǵy 14 qańtarda elimizde Parlament Senaty depýtattarynyń saılaýy ótti.
Al bıylǵy 19 naýryzda Qazaqstanda Parlament Májilisi men máslıhattar depýtattarynyń saılaýy ótti. Osy saılaýda joǵaryda atap ótken aralas model qoldanyldy.
Aýdan ákimderin saılaý – Ortalyq Azııadaǵy tyń tájirıbe
Elimizde tuńǵysh ret aýdan jáne oblystyq mańyzy bar qala ákimderi saılandy. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev bıylǵy Joldaýda bul naýqan qanatqaqty rejimde bastalatynyn málimdegen bolatyn. Aýyl ákimderin saılaý 2 jyldan beri ótkizilip keledi (sodan beri 1700-ge jýyq ákim saılandy).
Aýdan ákimderiniń saılaýy qoǵamda zor qyzyǵýshylyq týǵyzdy. Ortalyq saılaý komıssııasy taratqan málimetke súıensek, oblystardyń máslıhattary osy saılaýdy ótkizý úshin 42 aýdan men 3 oblystyq mańyzy bar qalanyń tizbesin bekitti. 1 553 saılaý komıssııasy: 17 oblystyq, 3 qalalyq, 42 aýdandyq jáne 1 491 ýchaskelik saılaý komıssııasy jumyldyryldy. Saılaý balama negizde ótti. Saılaý bıýlletenderine 125 kandıdat engizildi. Saıası básekege qatysyp, tańdaýyn jasaǵandar sany 62,79 paıyzdy qurady. Saılanǵan ákimderdiń ortasha jasy - 46,7 jas. Naýqan respýblıkanyń saılaý zańnamasy normalarynyń talaptaryna sáıkes ótti. Daýys berý kúni kandıdattardyń 8 500-ge jýyq senim bildirilgen adamy, baıqaýshy men BAQ ókili saılaý barysyn baqylady. Ótken saılaý - Ortalyq Azııa aımaǵyndaǵy alǵashqy osyndaı saıası tájirıbe. Osylaısha, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń saıası reformalary óńirdegi saıası jańǵyrtý isiniń jańa baǵdaryn aıqyndaýda.
Prezıdent Ákimshiliginiń qurylymy ózgerdi
Memlekettik apparatty demokratızatsııalaý men eldegi debıýrokratızatsııa protsesterindegi mańyzdy qadam – Prezıdent Ákimshiligindegi qurylymdyq jáne kadrlyq ózgerister boldy. 1 qyrkúıekte Memleket basshysy Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiliginiń qurylymyn qaıta qurý týraly Jarlyqqa qol qoıǵan edi. Qujatqa sáıkes, Prezıdent Ákimshiliginiń jańartylǵan qurylymyna kelesi laýazym ıeleri kirdi:
- Prezıdent Ákimshiliginiń Basshysy;
- Qaýipsizdik Keńesiniń hatshysy;
- Prezıdent Keńsesiniń Bastyǵy;
- Prezıdenttiń kómekshileri;
- Prezıdenttiń keńesshileri;
- Prezıdent Ákimshiliginiń bólimderi.
Sondaı-aq Jarlyqqa sáıkes:
- ishki saıasat jáne kommýnıkatsııalar máseleleri boıynsha;
- ekonomıkalyq máseleler boıynsha;
- halyqaralyq máseleler boıynsha;
- quqyqtyq máseleler boıynsha;
- ǵylym jáne ınnovatsııa máseleleri boıynsha Prezıdenttiń kómekshileri laýazymdary engizildi.
Aıta ketetin jaıt, Prezıdent Ákimshiligi Basshysynyń orynbasarlary laýazymdary joıyldy. Oǵan qosa Prezıdent Ákimshiliginiń tórt bólimi qysqardy.
Elimizdiń kadrlyq áleýetin ashatyn bastama
Bıylǵy 1 qyrkúıekten bastap Qazaqstanda Prezıdenttik jastar kadr rezervine kezekti irikteý bastaldy. Іrikteý birneshe kezeńnen turady jáne 2023 jyldyń 1 qyrkúıek – 25 jeltoqsan aralyǵynda ótedi. Onyń qorytyndysy boıynsha rezervke úzdik 50 úmitker irikteledi. Rezervte bolý merzimi – 3 jyl. Osy kezeńde rezervshiler konkýrstyq irikteýsiz ártúrli memlekettik laýazymdarǵa taǵaıyndalýy múmkin.
Prezıdenttik jastar kadr rezervi – elimizdiń órkendeýine úlesimdi qossam degen jastarǵa múmkindik beretin biregeı joba. Bul baǵdarlama alǵashqyda Qasym-Jomart Toqaevtyń saılaýaldy baǵdarlamasynda atap ótildi. Buǵan deıin elimizde eki ret Prezıdenttik jastar kadr rezervine irikteý ótkeni belgili. 2019 jyly 300, al 2021 jyly 50 jas kadrlyq rezervke alyndy. Osy 350 adamnyń 264-i memlekettik organdar men kvazımemlekettik sektor uıymdarynda jumys isteıdi. ıAǵnı jalpy sannyń 75 paıyzy jumysqa ornalastyryldy. Olardyń ishinde 128 adam ortalyq memlekettik organdarda, 38 adam jergilikti atqarýshy organdarda, 57 adam ulttyq kompanııalarda, 41 adam ózge de uıymdarda qyzmet atqarýda. Sondaı-aq olardyń qatarynda 31 rezervshi saıası laýazymdarǵa, 6 rezervshi «A» korpýsynyń laýazymdaryna taǵaıyndalsa, bir rezervıst Májilis Parlamenti jáne 2 rezervıst máslıhat depýtaty bolyp saılandy.
Qoryta kele, bul bastamalar elimizdiń saıası júıesin ózgertip qana qoımaı, halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyna, turmys saltyna, azamattyq qoǵamnyń qalyptasýyna oń áser eteri sózsiz. Túptep kelgende, bul qadamdar halyqtyń ál-aýqatyn arttyrýǵa jáne elimizdiń bolashaǵyn baıandy etýge yqpal etedi dep senemiz.