Saryarqa gazeti, 1919 jyl: Naýryz
NAÝRYZ
Bizdiń qazaq halqynyń jańa jyly bastalatyn aı – naýryz. Jalǵyz qazaqtyń emes, jalpy túrik elderiniń jańa jyly bastalatyn aı.
Eski jyl ótip, jańa jyl kirgende, ótken jylda jurt qandaı kúıde boldy, basynan qandaı keıipter keshirdi, qandaı qýanysh, qandaı kúıinish kórdi, jańa jylǵa qaı túrde kezdesedi, sholyp, qysqasha jazyp, jurtdyń qulaǵyna salatyn gazetterdiń ádeti.
Orys, noǵaı gazetderi ıanvar aıyn jyl basy sanap, jyldyq esepterin jazǵanda, biz ózimizdiń jańa jylymyzdy – naýryzdy kútip, úndemegen edik.
Jańa jylymyzdy bastaıtyn naýryz aıy týǵan soń bizde ótken jylda basymyzdan ne keshirip, qandaı kúıde boldyq, ulttyǵymyzdy tiriltý jolynda ne qyldyq, sonyń jaıynan tıse qazyp jazbasaq da, eptep sholyp ótip, jurtymyzdyń aldyna salýdy borysh kórdik.
Byltyrǵy naýryzda qazaq halqynyń qabaǵy kirbeń edi. Ulttyq, jurttyq isterimiz qaǵynǵan kópshilderdiń kir qolynda, azamattarymyz qýǵynda, sóıleýge tilimiz, alysýǵa qolymyz, aıtysýǵa jolymyz baılaýda edi.
Ýaqytsha húkúmetti qýyp, quryltaıdy taratyp, jol, joba, erejeni taptap, qarańǵy nadandardy azǵyryp, sońynan ertken qaharly kópshil dertiniń tolqyny qaptap kele jatqanyn kórgen, ejelden synalyp senimdi bolǵan azamatdardyń elimizdiń irgesin saqtap, basymyz ben malymyzdy qorǵap kópshilderdiń «Ortaqshyl» quryǵyna ilinbeske shara izdep, jalpy qyzaq-qyrǵyz jurtyn jıyp, óz batasyn berip jasaǵan Alash-Orda iske kirispeı turǵanda, aldynda eki aı buryn lepirgen júrek tasyǵan kóńil byltyrǵy naýryzda qamyǵýda edi.
Ózimizden shyqqan azǵyndar, talaı synnan ótken, jurt úshin otqa kúıip, oqqa turǵan shydamdy, er, kósem azamatdarymyzdy buǵyp júrip búrkeý is qylýǵa dilger qylǵany ótken jyly edi.
Qazaq, qyrǵyz eliniń oqyǵan, bilgish azamatdary baǵynatyn óz ordamyz bolý úshin, kópshilderden eldi qorǵap jýytpaıtyn kúsh bolý úshin «Baqylaýshy» degen at qoıyp, Alash áskerin jasamaqqa qylǵan alǵash óz batasy boıynsha, Semeıdiń oblasnoı qazaq kamıteti oqyǵan jastardy basshy qylyp, qazaq jigitderinen ásker jasaı bastaǵany ótken jyl edi.
Ózimizden shyqqan buzaqylar kópshilderge baryp, sybyrlap aıtyp, úırenýde júrgen jigitterdi atqylatyp, qýǵyzyp, ótken naýryzda «Tuńǵysh qurban» marqum Qazıdyń qanyn tókkizgeni ótken jyl edi.
Aqsha berse ákesin satqan ańqaý, aramza kópshilderden astyrtyn satyp alǵan az qarý-quralymyzdy kópshilderge oljalatyp ózimizden shyqqan buzaqylar talatqany ótken jyl edi.
«Semeı oblasyndaǵy bes dýan qazaqtarynyń ókilderimiz», qara qulaq qasqyrdyń shamy degendeı, «Qazaq kamıtetindegi adamdar baıshyl, qazaq kedeıleriniń qamyn oılamaıtyndar» dep ózimizden shyqqan buralqy buzaqy aramzalar kópshilerdiń kúshti jerlerine shaǵym telegramdardy jazdyrǵany ótken jyl edi.
Jurtymyz: «Іsimizdi atqaryp muń muqtajymyzǵa ıe bol» dep saılaǵanda «Kópshil hakimshiligin tany!» degen joq ta «Senderdi hakim deımiz ba, demeımiz ba, - ony maıda qurylatyn qazaqdyń oblasnoı sıezi sheshedi» dep, kópshilderdiń qysýynan, Semeıdiń oblasnoı kamıteti bultarǵany byltyrǵy jyl edi. Sonymen jan saqtap eldiń erkin kópshilderge bere qoımaı, oblasnoı qazaq kamıteti astyrtyn uıym jasap, aqshaǵa ákesin satqan kópshilderdiń qyzyl jarandarynan qarý-qural satyp alyp qar kete, jaz shyǵa kópshilderge qarsy qımyl qylmaqqa belin bekem baılaǵany byltyrǵy jyl edi.
Kópshilderden qashqan orys afıtserlerin, jáı kisilerin alyp, el elden er kóńildi jigitterdi jınap, tóbelesý ádisderine úırettirip, kópshilderdi qýyp jiberýge hakimshilikti tartyp alýǵa daıarlanǵanymyz ótken jyly edi.
Kópshilderge qarsy orys taptarynyń jasyryn jasaǵan uıymy bizdiń qazaq uıymyna qosylyp, tileýles bolyp, birge qyzmet qylysqany ótken jyl edi.
Olardyń da, bizdiń de jolymyz bir bolǵandyqtan at bolsyn, aqsha bolsyn, qarý-qural bolsyn kópshilderge qarsy orys uıymyna berilgeni ótken jyl edi.
Sony men kelip, maıǵa jetip, oblasnoı qazaq sıezine 5 dýannan 316 kisi kelip, keńes ashylǵanda aramyzǵa irtki salmaq maqsatpen, qystaı boı kórsetpeı buǵyp júrip, kópshilderdi jaýyqtyryp, bizge aıtaqtaǵan Nurǵalı Quljanov quldyq uryp, Sovdebtiń bastyǵy Vetsýagerge baryp, syrlas bolyp, Alash qalsynda «Mıtıng» (top) jasap, toptyń kóbi saılamasa da, ańǵarmaǵan ańqaý 10 shaqty kisiniń «Kedeıshilmin» degen qyzyl tilin aıyryp, «Oblasnoı qazaq sıezinde Alashtaǵy kedeılerdiń atynan sóıleýge ókil etemiz» degen ókildik qaǵaz alyp, kópshilderge qarý asyndyryp, qylyshtaryn kezetip, sıezge ertip kelip, kezeksiz sóz sóılemek bolǵanyna kónbegen sıezdi Nurǵalı Quljanovtyń qýdyrǵany ótken jyl edi.
Kópshilderge qopaq kirgenin sezip, sıezge kelgen ókilderdiń ishinde júregi loblyǵandary qashqanda, shyn ultshyldaryn qaıtarmaı alyp qalyp, Alashta neshe dúrkin keńes jasap, aıaǵynda azǵyn kópshilderdiń azýǵa, jamandyqtyń tozýǵa bet alǵanyna kózderin jetkizip, qarýlandyryp, Semeı men Alash qalalaryn tus-tusynan qamaǵan ótken jyl edi.
Jańbyrsha jaýǵan myltyq oqtary ústimizden de, qasymyzdan da ótip jatqanda, jurtymyz úshin shydap, kópshilder men atysýǵa ant ishisip, bata qylysqan ótken jyl edi.
Biz qashyp, qyrǵa baryp, ásker jasap jatqanda, kópshilder men bir jola qonystasyp, qazaq kamıtetiniń keńsesi men baspahanasyn kópshilderdi ertip baryp, Nurǵalı Quljanovtyń talattyrǵany ótken jyl edi.
Qudaı iıip, kóz jasymyzdy kórip, bir tamshy qanymyzdy aǵyzbaı, kópshilderdi dúrkiretip, Alash pen Semeıden qýǵan ótken jyl edi.
Qyrda, Shyńǵys taýynda, ásker jasaǵan Álı-han, Halel, Álim-han, Jaqyp, Turaǵul, Ahmetjan, Imam, Mirjaqyp, Sadyq, Shahkerim taǵy basqa Alash azamattarynyń Alashtyń aq týyn kóterip, aıǵa bata, kúnge salam qylyp, mereıi ústin masaırap, lek-lek Alash jigitterimen Semeıge kelgen ótken jyl edi.
Qulyndy dalasynda bosyp júrgen kópshilderdi qýyp jetip, myńyna bir Alash qarsy turyp, qaırat qylǵan ótken jyl edi.
Aq túıeniń qarny jarylǵandaı qýanyp, Alash balalary at, aqshasyn aıamasdan Alash jolyna, ult isine bergeni ótken jyly edi.
«Baǵynatyn Ordań, qaraıtyn húkimetiń ózińniń óz tobyń saılaǵan men» dep qazaq-qyrǵyz húkimeti – Alash-Orda jarııa qylǵany ótken jyl edi.
«Kóterilgen Alash týyn jyqtyrmasqa mal túgil, basymyz qurban» dep, Alashtyń azamattary áskerlikke túskeni ótken jyly edi.
Alashtan soń týsa da, zor týyp, Alashtyń órisin taryltpaqqa, marqum aǵalarynyń tutynǵan jolyn umytbaı óksigen azbandardyń Alash Ordanyń aıaǵyna kúrmeý salyp, sóndirmekke tyrysqany ótken jyly edi.
Alǵy yǵaı men syǵaı jınalyp, irigen Rosııaǵa uıytqy – kindik húkúmet jasaý tobynda Ýfada bolǵan memleket keńesinde, alashtyń baıgege qosylyp, múshe alǵany ótken jyly edi.
Rossııadaǵy toqsan túrli halyqta tynyshtyq, birlik, bútindik bolýyn oılap, quryltaı aǵyzalarynyń jasaǵan húkúmeti – Samar kamıteti Alash avtonomıasyn tanyp deklaratsııa – baıandama shyǵarǵany ótken jyly edi.
Talaı kún tolǵanyp toqyraǵanda jasalǵan dıroktorıany – jalpy Rosııa húkúmetin, qolyndaǵy istigi men shoqparyna súıengen bir top kazak-orys afıtserleriniń qýǵany ótken jyly edi.
Qulamas buryn bytyraǵan Rosııany jıyp, baýyryna baspaq bolǵan dırektorııanyń bizdiń Alash avtonomıasynyń jumbaǵyn sheshýdi kidirtip, alty Alashtyń jumysyn basqaratyn bas ókil, oǵan birneshe serik, Alash quryltaıynyń zań jobasyn jasaıtyn kamıssııa bermek bolyp, baıandama shyǵarǵany ótken jyly edi.
Saıasat aýasynyń aǵymyn ańdyp ańǵarǵan qazaq-qyrǵyz húkúmeti Alash-Ordanyń daǵdarys qylǵany ótken jyly edi.
Ordasynyń qabaǵyna qarap, shashaý shyqpaı qymtalyp, aqyrǵan azbandardyń aıbarynan qoryqpaı, záresi ketpeı, búrsektep aldyna túspeı, Alash balalary kidiris qylǵan ótken jyl.
Uıymdy qazaq halqynyń ańyzyn baıqap, ózi tilenip tikken Ordasyna kóńil berik, boıy bekem, senimi mol ekenin sezip, adyrańdaǵan aýyldyń arbasýǵa shaqyryp, ańdaspaqqa, sóılesip kelispekke kiriskeni ótken jyl.
Sóıleskeli eki aı bolyp, sóz aıaǵy nege toqtap, nemen tynyp bitpesten jańa naýryzǵa – jańa jylǵa shyǵaryp salǵan ótken jyl.
Alajazdaı áýirelenip, jınaǵan azǵantaı Alash jigitterin «Jetisýǵa bar, ondaǵy aǵaıyndaryńdy kópshilderdiń qyrýynan qutqar!» dep, aqsarbasty aıtyp, tún ishinde meshitke aparyp, aqsaqaldar batasyn berip, oqyǵandar ónege aıtyp, qoldaryna kóseý ustatyp, maıdanǵa attandyrǵan ótken jyl.
Qostanaıda ekinshi, Jaman qalada 3-inshi, tórtinshi, Oralda 5-inshi, 6-ynshy qazaq polkteri jasalyp, el qorǵaýǵa shyqqany ótken jyl.
Bulardan basqa Alashda er kóńildi qazaq jigitderinen 1 nshi polk pen afıtser shyǵaratyn medreseni ózimizdiń qazaq kapıtan Hamıd Toqtamıshovtyń, Óskemende bizden bıliksiz bastasada, biz qyryn kózben qaramaıtyn bolǵan soń ekinshi er kóńildi qazaq polki jasala bastap, jańa naýryzǵa shyǵaryp salǵan ótken jyl.
Alashta muǵalimdik kýrsy ashylyp, shala sharpy qazaq oqytýshylaryn shyǵaryp, elge taratyp, ulttyq jurttyq namystarynyń tuqymyn jas qazaq balalarynyń júregine ekken jyl.
El ishin súzek jaılap, talaı ultshyl, qyrshyn jastardy kemeline keltirmeı, talaı kemenger aqsaqaldardy eline uıytqy boldyrmaı, jelkesin qıǵan ótken jyl.
Jat aýyldyń júgensiz tentekteri elirip, elimizge shyǵyp, qatyn balamyzdyń úreıin qashyryp, qarsy kelgendi óltirip, ólmishi qylyp, dúre salyp, malymyzdy talap, jolsyz aıyp alǵan ótken jyl.
Sóıtip, qamyqqan, daǵdarǵan kúıde ótken jyldyń aıaǵyn shyǵaryp salyp, jańa jyl, naýryzǵa kezdesip turmyz.
Ótken jyldyń basynda muńaıyp, ortasynda masaırap, aıaǵynda qamyǵyp turmyz.
Jańa naýryz qutty bolyp, qudaı jurtymyzdy aman qylsa, Alash-Ordamyz tigilmeı qalmas degen úmit ben jańa jylǵa kirip turmyz.
Naýryz qutty bolsyn, Alash! Jasasyn Alash-Orda! Jasasyn qazaq!
«Sary Arqa» gazeti. №74. 26 mart 1919.
Tóte jazýdan kırıll álipbıine túsirgen Abaı Myrzaǵalı