Sartuly Qoıgeldi

Sartuly Qoıgeldi (1702-1795) – jońǵar basqynshylaryna qarsy azattyq kúreste qol bastaǵan ataqty qolbasshylardyń biri.

Shyққan tegi ? Ұly jүzdiң Dýlat taıpasynyң Shymyr rýynan. Әkesi Қoıgeldini jeti jasynda Bұhara medresesine oқýғa beredi. Ol sonda on jyl bilim alyp, elge dinı saýaty mol bilikti azamat bolyp oralady. Onyң el ishinde haziret atanýy da sodan. Biraқ jaýgershilik zaman, el basyna tүsken aýyr jaғdaı Қoıgeldini eriksiz hazirettiң sәldesin tastap, saýyt kııýge, tәspıyғyn tastap, naıza ұstaýғa mәjbүr etedi. Қoıgeldiniң bүkil өmiri, taғdyry Ұly jүz eliniң basshysy, қazaқtyң ataқty bıi ? Tөle bımen ajyrata almastaı tyғyz baılanysta өtedi. Ұly bıdiң senimdi serigi, jaýғa jұmsar batyry bolғan. Bұl rette Tөleniң өmirin jazғan Қazanғap: «Sol kүnderde haziret, Sarttyң ұly Қoıgeldi, Tөleden keıin bastaғan, Ұly jүzdi sol edi» deıdi. Sondaı-aқ «Tөle bı kelmeı jүris joқ, Қoıgeldi kelmeı ұrys joқ» degen, el aýzynda saқtalyp, maқalғa aınalғan eski sөz de sol bir alasapyran kezeңde aıtýly eki tarıhı tұlғanyң el taғdyryn sheshýde қandaı oryn alғanyn aıғaқtap tұrғandaı. Қoıgeldi әýelde batyrlyғymen aty shyғady. Tүrli shaıқasta jekpe-jek shyққanda jeңilis kөrmeı, joңғardyң toғyz batyryn өltirip, қazaқ қolyn jeңiske rýhtandyrғan erligi el aýzynda aңyzғa aınalғan. Keıin sardar bolyp, қol basқarғanda da ol әskerı soғys tәsilin jetik meңgergen basshy retinde sarbazdaryn jeңisten jeңiske ұmtyldyryp, үlken қolbasshylyқ қabiletin tanytady. Ataқty Aңyraқaı soғysyna Қoıgeldimen birge onyң eki inisi Қojyқ pen Aқsha birneshe ret jekpe jekke shyғyp, jaýdyң birneshe batyryn өltirse, Қojyқ Ұly jүz қolynyң tý ұstaýshysy bolady. Balasy 13 jasar Қarabatyr қaptama soғysta aýyr jaralanyp, attan tүsip қalғan aғasy Aқsha batyrdy қashan әkesi Қoıgeldi kelip alyp shyққansha jaýғa bermeı қorғap tұrady. Қoıgeldi қolbasshy retinde Jetisý jeri jaýdan azat etilgenshe jүrgizilgen soғystardyң bәrine қatysady. Keıin eldi jaýdan tazartylғan jerge ornalastyrýda da үlken eңbek siңiredi. Keshegi Keңes dәýirinde Қoıgeldini orys kerýenin tonaýshy қaraқshy retinde kөrsetip keldi. Sonyң salқyny onyң keıingi ұrpaғyna da tıip, 1937 jyly olardyң birazy «halyқ jaýy» atalyp, atylyp, aıdalyp ketedi. Shyndyғyna kelgende, Қoıgeldiniң kerýen tonaғany da, keıin Tөle bı men Shaқshaқ Jәnibek batyrdyң aralasýymen orys patshasynyң өkili Karl Mıllerge kerýen shyғynyna mal berip, tөlegeni de ras. Biraқ ol ne қylғan kerýen edi. Mәsele osynda. Ol ? orys patshasynyң қazaқ jeri arқyly joңғar basқynshylaryna jasyryn қarý-jaraқ tıep alyp bara jatқan kerýeni edi. Keıin 1756-1758 jyldardaғy atamekendi joңғarlardan tazartý jolyndaғy aқtyқ aıқastarda osy orys myltyқtary қazaқ jaýyngerleriniң қolynda «sөılep», jeңis týynyң jelbireýine үles қosқany belgili. Қoıgeldi batyr Tөle bı kөz jұmғannan keıin Ұly jүzdiң bılik tizginin қolyna alyp, 1771 jyly Abylaıdy han saılap, aқ kıizge kөterisýge қatysқan. Қoıgeldi batyr 93 jasқa kelip, týғan jerinde өz ajalynan қaıtys bolғan. Denesi sol kezdiң dәstүri boıynsha Tүrkistanғa jerlengen. Taraz қalasynda batyrғa eskertkish қoıylғan jәne onyң esimimen atalatyn kөshe bar.Derekkөzi: «Tarıhı tұlғalar» kitaby Қazaқstan tarıhy entsıklopedııalyқ anyқtamalyғy