Sarshunaq aıazda qalyń qardy belýardan keship joryqqa attandyq – soǵys ardageri
Solardyń biri – semeılik Baltabek Jetpisbaev. 1941 jyly Almatyda qurylǵan 316-shy atqyshtar dıvızııasyndaǵy 1075-shi polktiń komsorgi bolyp taǵaıyndalǵan ol Máskeý túbindegi shaıqasta neshe márte erliktiń úlgisin kórsetken. 1967 jyly Baýyrjan Momyshuly, Málik Ǵabdýllın bastaǵan bir top azamattar Baltabekke Batyr ataǵynyń berilýin surap Máskeýge hat jazady. Alaıda qandy maıdanda talaı fashıstiń kózin joıǵan maıdangerge Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy sol kúıi berilmeı qalǵan.
Bala armany oryndaldy.
Baltabek Jetpisbaev 1907 jyly Semeı oblysynyń Murat aýylynda dúnıege kelgen. On úsh jasynda áke-sheshesinen aıyrylyp, jetim qalǵan ol jastaıynan zerek, pysyq-shıraq bolyp ósti. 1922 jyly aýylǵa kelgen bir top ýákil 35 jasóspirimdi komsomol qataryna qabyldaıdy. Belsendiligimen erekshe kózge túsken Baltabek komsomol uıymynyń hatshysy bolyp saılandy. Jaýynger áskerı qyzmetke umtylýynyń sebebin óziniń «Joryq joldary» estelik kitabynda bylaı dep túsindiredi:
«Bizdiń aýylǵa áskerı kıim kıgen, jas shamasy jıyrmanyń ishindegi aqquba óńdi, uzyn boıly adam jıi kelip júretin. Ol osy aýylda týyp-ósken, sol kezde ásker qatarynda qyzmet etetin Ahmet Isaev edi. Onyń ústindegi jańa sur shıneli, jyltyrap turǵan etigi, ókshesindegi syldyraǵan shpory, moınyna asynǵan qylyshy jastarǵa erekshe áser berdi. Komsomolshylar qatarynda júrip myltyq, nagan jáne basqa qarý-jaraqtyń túr-túrimen tanysyp, qylysh ustaýdy úırendik. 25 qadam jerdegi nysanany naganmen kózdep, talaı ret atqanym áli esimde. Bul bala kezimizdegi erekshe qumartqan, qulshyna izdengen isimiz boldy».
Qaıtpas qaısar minezdi Baltabek dittegen maqsatyna jetti. 1931 jyly Keńes Armııasy qataryna shaqyrylyp, 1937 jylǵa deıin qazaq kavalerııalyq polkinde qatardaǵy jaýynger, kishi komandır bolyp qyzmet etedi. Tashkenttegi áskerı ýchılışede bilim alǵan ol, 1941 jyldyń shilde aıynda Almatyda qurylǵan 316-shy atqyshtar dıvızııasyndaǵy (keıinnen 8-shi gvardııalyq atqyshtar dıvızııasy dep atalady) 1075-shi atqyshtar polkiniń komsorgi bolyp taǵaıyndalady.
Sheginerge jol joq!
1941 jyldyń qazan aıy. Bul Moskva túbine taıap kelgen jaýǵa qarsy keskilesken shaıqastyń alǵashqy aılary edi. Gıtlerlik fashıster 16 qazan kúni Volokalamskini alyp, sol kúni keshke Moskvadan keshki as ishpek bolǵan. Alaıda Otan úshin otqa túsýge daıar erjúrek batyrlarymyz jaýdan esh qaımyqpaı qarsy turdy. Qatarynda Baltabek Jetpisbaev bar 1075-shi atqyshtar polkiniń jaýyngerleri basqynshylardy Volokalamskige ótkizbeý úshin aıanbaı urysqan.
«Ýaqyt kúndizgi saǵat 11-ler shamasy. Biz okoptyń bir shetinen ekinshi shetine qaraı jyljyp kelemiz. Eki jaqtan da úzdiksiz atylǵan oq pen jarylǵan snarıad, mınalardyń daýysy tolastar emes. Qaıta ústi-ústine údeı túskendeı. Jaý óziniń baqaıshyǵyna deıin qarýlanǵan áskerin, qarý-jaraqtyń nebir túrin bizge qarsy qoıyp, qaıtse de qorshaýdy buzyp ótip, Volokalamskini basyp alýǵa jantalasýda. Olardyń tankileri men jaıaý áskerleri dúrkin-dúrkin shabýylǵa shyǵyp, tynyshtyq bermeıdi. Okop ishinde rota komandıriniń «Granata ákelińder!» degen buıryǵy jıi estiledi», - dep jazady Baltabek 1968 jyly jaryq kórgen kitabynda.
Sol kúni batyl qımyldap, aıanbaı shaıqasqan jaýyngerlerimiz dushpan áskerlerin bir adym da ilgeri bastyrmaı qoıady. Fashıstermen atysta, qoıan-qoltyq jekpe-jek urysta esh berispegen sarbazdar jaý áskerlerin edáýir shyǵynǵa batyrǵan. Jazyq dalada tankilerdiń synyǵy, oq tıgen jaýyngerlerdiń óligi jaırap jatty… Alaıda KSRO shekarasyna jalpy sany 190 dıvızııa (onyń 153 dıvızııasy Germanııadan), 5,5 mln adam, 47 myń zeńbirek, 4300 tank jáne 5 myń áskerı ushaq shoǵyrlandyrǵan gıtlershilder ońaıshylyqpen beriler emes.
«Krıýkovo stantsııasy úshin bolǵan joıqyn urystar kúni búginge deıin esten ketpeıdi. 1941 jylǵy jeltoqsannyń 2-nen 6-na deıingi kezeńde bul stantsııa áldeneshe ret qoldan qolǵa aýysty. Osy sátte nemis fashısteri Moskvaǵa jaqyndap, nebári 40 shaqyrymdaı qashyqtyqta turǵan. Bul Ekinshi dúnıejúzilik soǵys tarıhyndaǵy eń aýyr kezeń edi. Nemis-fashıst basqynshylary KSRO-nyń bas qalasyn alý úshin búkil qolda bar ásker kúshin, qarý jaraǵyn aıamaı tókti», - deıdi Baltabek Jetpisbaev.
Adam qany sýdaı aqqan bul shaıqasta myńdaǵan áskerlerimiz erlikpen qaza tapty. Krıýkovo qalasynyń batys jaǵynda urysqa kirerde Baltabekke oq tıip, jaralanady. Eki jaýynger ony urys dalasynan alyp shyǵyp, medsanbatqa jetkizgen. Bul keıipkerimizdiń maıdan shebinde alǵash ret jaraqat alýy edi. Kóp uzamaı emdelip shyqqan semeılik qaıtadan qolyna qarý alyp soǵysqa attanǵan. Mine osyndaı erlerimizdiń janqııarlyq erlikteriniń arqasynda Gıtlerdiń 8-10 apta ishinde Keńes Odaǵyn basyp almaq bolǵan oıy iske aspaı qaldy.
Rýh syılaǵan hat
Nemis-fashıst áskerleri Moskva túbinde talqandalǵannan keıin 1075-shi atqyshtar polki tyń kúshpen tolyǵyp, jaraqtanyp, jańa urystarǵa ázirlený úshin az-kem tynys aldy. Kóp uzamaı olardyń qataryna arnaıy daıyndyqtan ótken jas jaýyngerler legi qosylǵan.
«Maıdanǵa qaıta kirer tusta Qazaqstannan arnaıy delegatsııa keldi. Olar respýblıka eńbekshileriniń maıdandaǵy jerlesterine joldaǵan hatyn tabystady bizge. Sol hatta bylaı dep jazylǵan edi: «Qymbatty jaýyngerler! Alaýlaǵan órtteı urys maıdanyna kirgen saıyn, týǵan eldi eske alyńdar! Respýblıkanyń móldirdeı kók aspanyn, Qarqaraly men Saryarqanyń keń jazırasyn, Ertis pen Edildiń móldir sýyn, Altaıdyń janǵa saıa jazǵy jaılaýyn, Almatynyń gúl baqtaryn eske alyńdar. Óz januıalaryńdy, ata-babalaryńnyń abyroıyn mezgilsiz, jazyqsyz qurban bop jatqan beıkúná jandardy, jaý etigimen taptalyp, otqa oranǵan qalalar men aýyldardy eske alyńdar! Eske alyńdar da esirgen jaýdy aıamaı talqandap, qıratyńdar!» Hattyń sońynda olar burynǵydan da qajyrly eńbek etip, maıdandy ne qajettiń bárimen qamtamasyz etýge ýáde bergen. Bul hat dıvızııanyń barlyq bólimshelerinde oqyldy. Jigerimiz tasyp, boıymyzǵa kúsh bitkendeı qanattanyp, elimizdiń abyroıyna daq túsirmeýge, nemis-fashıst basqynshylaryna aıamaı soqqy berýge ant beristik», - deıdi avtor.
Kóp uzamaı Panfılov atyndaǵy 8-shi gvardııalyq dıvızııasy maıdan shebin buzyp ótip, jaý armııasynyń úlken bir tobyn bólip tastaý, sóıtip qandybalaq jaýdyń tý syrtynan tutqıyldan soqqy berý jóninde buıryq alady. Jaýyngerler qyryq gradýs sarshunaq aıazda qalyń qardy belýardan keship joryqqa attandy.
«Bizdiń polk qalyń orman ishine aıaldady. Jaýyngerler kúndiz aǵash butaǵyn kesip, kúrke jasap, tamaq pisirdi. Tún qaraıa aıaz qataıa tústi. Biraq ot jaǵýǵa bolmaıdy, jaý ushaqtary qaıta-qaıta ushyp shyǵyp, ústimizden barlaýda. Álden ýaqytta polk komandıriniń baılanysshysy kelip «sizdi baqylaý pýnkine shaqyryp jatyr» dedi. Tar kepeniń ishinde batalon komandıri men shtab ofıtserleri otyr eken. Sol jerde aldaǵy shabýyldyń búge-shúgesi talqylandy. Keńesten soń polk komandıri meni jáne barlaýshylar vzvodynyń komandırin alyp qalyp, «Senderge júkteletin tapsyrma mynaý. Túngi saǵat 12-de barlaýshylar vzvody jaý tylyna ótedi. Aıaqqa shańǵy baılap, ústerińe aq halat kıińder. Novo-Svınýhovo selosyna bekingen jaýǵa saǵat 4-te jelke tusynan soqqy berińder» dedi. Sóıtip, qoshtasar aldynda saǵattarymyzdy salystyryp, týralap aldyq», – dep jazady Baltabek Jetpisbaev.
Soltústikten soqqan jeldiń yzǵary qatty. Borannyń ekpini de sát saıyn kúsheıip kele jatqandaı. Dese de ustanymy bolattaı berik Baltabek shańǵymen tek alǵa qaraı jyljyp keledi. Maıdan shebinen sezdirmeı ótken vzvod túngi saǵat úshke qaraı polk komandıri nusqaǵan jerge de jetti. Saǵat tili 4-ke jetkende jaýyngerler dushpanǵa tutqıyldan oq jaýdyrdy. Qorǵasyn qusyp, ot shashqan pýlemettiń qudireti jaýdy bas kótertpeı tastaǵan. Osyny paıdalanǵan vzvod áskerleri seloǵa kirip keledi. Kóshe-kóshede qoıan-qoltyq urys bastaldy. Júzi qatýlanyp, kózinen aıbat shashqan Baltabek Jetpisbaev talaı nemistiń janyn jahannamǵa attandyryp jiberedi.
«Bas-aıaǵy bir saǵattyń ishinde selony jaýdan tolyq tazarttyq. Jaý garnızony talqandalyp, dushpannyń 28 sarbazy tutqynǵa alyndy. 15 shaqty avtokólik, azyq-túlik, oq-dári qoımalary qolǵa tústi. Ádette shaıqas bolǵan eldi mekende beıbit tirshiliktiń tynysyn birinshi bolyp bildiretin balalar. Bul joly da naq solaı boldy. Tań ata biz bekingen úıdiń qambasynan jas balanyń buıra shashy jyltyń ete qaldy. Ol jaýyngerlerdiń qulaqshynyndaǵy juldyzdy kóre salyp «bizdiń adamdar keldi!» dep aıqaı saldy da, qambadan atyp shyqty. Onyń sońynan qoryqqan, jylaı-jylaı kózderi isip ketken on shaqty bala kórindi. Báriniń de ústi-bastary alba-julba. Іshterinde tipti kishkentaı bóbekter de bar. Olar bizdi jatyrqamaı, topyrlap qasymyzǵa keldi. Naq bir kórgen qorlyǵy men shekken azabyn týǵan ákesine shaqqandaı, balaqaılar moınymyzdan qushaqtap, keýdemizge bastaryn tósedi. Osyndaı beıkúná baldyrǵandardyń gúldeı balǵyn ómirine qandy sheńgelin salyp, qanshama anany qasiretke ushyratqan zulym jaýǵa degen óshpendiliktiń oty ózegimizdi órtedi», - dep eske alady ol.
Elestegen fashıster
1942 jyly Baltabek Jetpisbaev Baýyrjan Momyshulynyń tikeleı buıryǵymen jaý tylyna ótip barlaý júrgizedi de, túngi ýaqytta Podtsepoche selosyna vzvodty bastap baryp, jelke tusynan soqqy jasaıdy. Kóp keshikpeı selony jaýdan tazartyp, polk komandırine raport jiberedi.
«Jaý áskerin ókshelete qýǵan soń, taıaýdaǵy bir úıge kirdim. Úıde eshkim joq, biraq peshi jaǵýly tur eken. Avtomatty ustaǵan kúıi, oryndyqqa jaıǵastym. Bel sheship, jyly úı kórmegeli bir aı bolǵan. Maýjyrap baramyn. Uıqyly-oıaý kezdiń ózinde de kóz aldyńda fashıst turǵandaı elesteıdi. Tún qarańǵy, biraq terezeden órtengen úılerdiń byqsyǵan shalasy kórinedi. Kenet eki adamnyń músini jaryqqa shaǵylyp kózime kórine qaldy. «Jaý kelip qaldy-aý» degen jaman oı kókeıime sap ete tústi. Olarǵa qaraı avtomattan oqty tógip-tógip jibergenimdi ózim de sezbeı qalyppyn. «Doǵar bunyńdy. Ózimiz!» degen daýys sańq etti de úıge Baýyrjan Momyshuly kirip keldi. Ornymnan atyp turyp, bolǵan oqıǵany baıandap berdim. «Ózim de kórdim» dedi Baýyrjan. Sol kezde ishimnen «urystyń barysy sarapqa túskende meniń ákemdi tanytatyn boldy-aý» dep oıladym. Biraq Baýkeń meniń ózin atyp tastaı jazdaǵanym jóninde ol kúni de, odan keıin de lám degen joq. Tek kóp jyl ótken soń Almatyda, óziniń 50 jasqa tolǵan mereıtoı dastarqany ústinde soǵys jyldaryn eske alyp «Myna Baltabek bir kezde meni atyp tastaı jazdaǵan» dep qonaqtardy kúldirdi», - deıdi Baltabek.
Nemis áskeri basyp alǵan jerlerdi azat etýge atsalysqan semeılik jaýynger fashıstik Germanııany talqandaǵannan keıin de qarýyn tastamady, 1945 jyldyń maýsym aıynda Qytaıdy azat etý úshin Japonııa armııasymen soǵysýǵa ketedi. Manchjýrııaǵa kirip, jaý áskerin oısyrata utqan soń, bes kún boıy 350 shaqyrym jer jaıaý júrip, Mýkden-Chýnchýn baǵytyndaǵy shabýylǵa qatysady. Tek 1947 jyly Baltabek Jetpisbaev aman-esen elge oralady.
Batyr babamyz soǵystaǵy erligi úshin Qyzyl Juldyz, III dárejeli Otan soǵysy ordenderimen, birneshe medalmen marapattalǵan. 1942 jylǵy 23 shildede Panfılov atyndaǵy 8-shi gvardııalyq dıvızııanyń komandovanıesi Baltabek Jetpisbaevty Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna usynady. Ókinishke qaraı, belgisiz sebeptermen alasapyran soǵys kezinde bul usynys tıisti jerine jetpeı qalady.
1967 jyly Baýyrjan Momyshuly, Málik Ǵabdýllın bastaǵan bir top maıdangerler Baltabekke Batyr ataǵynyń berilýin surap Máskeýge hat jazady. Biraq KSRO basshylyǵy ótinishti qanaǵattandyrmaıdy. Osylaısha, fashıstiń qaqqanda qanyn, syqqanda sólin alǵan, el degende selt etpeı janyn qııarǵa árkez daıar bolǵan Baltabekteı has batyrdyń erligi kezinde baǵalanbaı qaldy.