Saraptama jáne memlekettik saıasat - QSZI basshysymen suhbat
- Erkin Valıthanuly, eń aldymen mundaı saraptama ortalyqtary el damýynda qandaı ról atqaratynyn aıtyp berseńiz.
- Memlekettik saıasatta saraptama, boljam, esepteýler jasamaı eldiń damý josparyn qura almaısyz, múmkindikterdi baıqap, túsiniksiz táýekelder men qaterlerge nazar aýdaryp otyrý qajet. Saraptamaǵa degen qajettilik jyldan jylǵa artyp keledi. Qazirgi ýaqytta tipti CNN, Al Jazeera syndy aqparat agenttikteriniń ózderi saraptama ortalyqtaryn quryp jatyr. Al memleket jaıynda ne aıtýǵa bolady? Eger saraptama ortalyqtary bolmasa, onda barlyq saladaǵy memlekettik saıasatty basqarý protsesi aıtarlyqtaı nasharlaıdy. Saraptama – bul saýatty sheshim qabyldaý negizi. Bizge, ıaǵnı QSZI úshin eń bastysy – bul Memleket basshysyna, Prezıdent Ákimshiligine jedel, sonymen qatar strategııalyq sıpattaǵy saraptama daıyndaý. Sondyqtan jumysymyz únemi jurtshylyqtyń nazaryna iline bermeıdi. Bári «qyzmettik paıdalaný úshin», «qupııa» belgisimen júrgiziledi. Bul - óte sezimtal qyzmettik aqparat. Degenmen, álem elderinde, onyń ishinde demokratııalyq memleketterde kóptegen aqyl-oı ortalyqtary jumys isteıdi. Álemdegi eń baıyrǵy saraptama ortalyǵy RAND korporatsııasy ózderiniń barlyq saraptamalyq ázirlemelerin jurtshylyqqa beredi dep oılamaımyn.
- Jalpy oqyrmanǵa, qoǵamǵa derekterdi jarııalaý múmkindigin qarastyryp kórdińizder me?
- QSZI de qoǵamnyń bir bóligi ekenin bilesizder jáne biz onyń yrǵaǵymen ómir súrip jatyrmyz. Jańa ádisterge, ashyqtyqqa, sapaly jarııa saraptamalarǵa úlken suranysty da baıqap otyrmyz. Sondyqtan múmkindiginshe mol aqparat, onyń ishinde óte ózekti máselelerge qatysty áleýmettik saýalnama, saraptamalardy jarııalaýǵa tyrysamyz. Biraq, bizde jarııa saraptamalardyń jetispeıtinimen kelisemin, ony kórip te otyrmyz ári oǵan nazar aýdarýǵa tyrysamyz. Qazirgi ýaqytta saıtymyzdy damytyp, barlyq áleýmettik jelige tirkeldik. Kópshilik paıdalanýǵa arnalǵan kontentti, onyń ishinde áleýmettik zertteýlerdi damytqymyz keledi. Ótken jyly bul máselede birshama ilgeriledik. Saıtymyzǵa biregeı kirýshiler sanynyń, onyń ishinde sheteldik qoldanýshylardyń aıtarlyqtaı óskenin baıqadyq.
- 2023 jyly QSZI qyzmetinde qandaı baǵyt basymdyqqa ıe bolady?
- QSZI – bul elimizdiń jetekshi saraptama ortalyǵy. Bul shyndyǵynda brend, tipti halyqaralyq deńgeıdegi brend deýge bolady. Bul tek Qazaqstanda ǵana emes, sonymen birge Ortalyq Azııadaǵy jáne búkil TMD keńistigindegi jetekshi saraptama ortalyǵy desek artyq aıtqandyq emes. Bul jaıt álemdik reıtıngterde kórinis tapqan. Sondyqtan osy mártebeni sapaly zertteýler, myqty kadrlyq qurammen, saraptamalarmen ustap turý óte mańyzdy. Alaıda, munan da aýqymdy maqsattardy alǵa qoıý qajet.
Byltyr jyl boıynda ótken konferentsııalarda sóılegen sózderimde Qazaqstanda syrtqy saıasatty zertteý salasynda óte kóp dúnıe jasaý kerektigine qatysty jıi syn aıtqan edim. 30 jyldyń ishinde bizde Qytaı, Ortalyq Azııa, Reseıdi zertteıtin mektepter qalyptasqan joq. Olar bizdiń kórshilerimiz jáne de olardy bilýimiz qajet. Oǵan qosa, AQSh, Eýropa elderi, ıslam álemi boıynsha da mektep joq qoı. Sondyqtan bıylǵy basymdyqtardyń biri – sózden iske, tájirıbege kóshý. Biz ınstıtýt qurylymyn ózgertip, syrtqy, ishki saıasatqa mamandanǵan, ekonomıkada barynsha qoldanbaly sıpatqa ıe, ıaǵnı jahandyq ekonomıkany zerdeleıtin ortalyq qurǵymyz keledi. Bizdiń transformatsııa kezeńinde Qazaqstanǵa paıdaǵa jarap qalatyn qandaıda bir oń tájirıbeni únemi izdeımiz. Sonymen qatar álemdik ahýal, onyń ishinde mılıtarızatsııalaýdyń kúsheıýi jáne álemniń túrli aımaqtarynda shıelenisterdiń kóbeıýi qandaı táýekelder men tegeýrinderge ákep soqtyrýy múmkin ekenin taldaımyz.
Ekinshisi – bul aqparat izdeý. Sarapshylar qashanda úlken derekter bazasymen jumys isteıdi. Kabınette otyryp, ınternet keńistigin sharlaǵannan eshkim de jurt sanasatyn joǵary deńgeıdegi maman bola almaıdy. Sondyqtan Qazaqstandy zerdeleý qajet. Belgili bir óńirdiń turmys-tirshiligi qandaı, qandaı problemalar bar ekenin túsinip, áleýmettik zertteýler júrgizýdi jalǵastyrý, turǵyndarmen tildesý qajet. Munyń ústine Prezıdent ortalyqsyzdandyrý, óńirdegi problemalar jergilikti jerde sheshilýi tıis dep jarııa etken bolatyn. Ótken jyly biz mundaı zertteýlerdi bastap kettik. Degenmen, bıyl birqatar oblys ortalyǵynda QSZI-diń birneshe fılıalynyń ashylýyna bastama jasaǵym keledi. Bólimsheler Soltústik Qazaqstan oblysynda, Aqtóbede, Túrkistanda ne Shymkentte bolǵanyn qalaımyn. Bul birinshi kezeńde, al odan keıingisin ýaqyt kórsetedi. Túptep kelgende, barlyq jerde fılıal ashý qajet.
Taǵy bir mańyzdy sát – halyqaralyq seriktestermen ózara is-qımyl, olardyń pikirlerin, ádisteriń tyńdaý, ádistemelerdi zerdeleý, halyqaralyq konferentsııalar ótkizý. Ádemi ıshara, sóz úshin ǵana emes, sonymen birge esh kedergisiz ótkir suraqtardy, onyń ishinde bireýlerge unamaıtyn máselelerdi talqylaý qajet. Máselen, biz Ortalyq Azııada óte jaqyn, baýyrlas halyqtar bola tura, nelikten bizde áli kúnge deıin elder arasynda vıza, shekara máselesi bar?
Osy jylǵy birinshi is-sharamyz - Ortalyq Azııadaǵy seriktestermen sarapshylyq kezdesý 20 qańtarda ótetini kezdeısoqtyq emes. Bárimiz birge, qazaq, ózbek, qyrǵyz, tájikter men túrikmender 2030 jylǵa qaraı bolashaǵymyzdyń beıinin qalaı kóretinimizdi talqylaımyz.
Úshinshi, QSZI barlyq ýaqytta da kadrlar ustahanasy boldy. Bizge jas, talantty jastardy tartý, olarǵa jumys isteý qyzyq bolýy úshin jaǵdaı jasaý, kásibı mamandardy ustap qalý qajet. Óıtkeni, halyqtyń barlyq tobynyń qajettiligin bilýimiz kerek. QSZI mınıstrlikter men vedomstvolar úshin, úkimettik emes uıymdar men halyqaralyq uıymdar úshin kadrlar ustahanasy boldy jáne bolyp qala beredi.
- Fılıaldar qurý jáne QSZI-di qaıta qurylymdaý jaıynda aıtyp qaldyńyz. Bul protsess úshin qosymsha qarajat qajet bola ma?
- Munyń bári de qazirgi ýaqytta bar qarajat esebinen uıymdastyrylady. Biz munyń bárin qoldanystaǵy múmkindikter negizinde júzege asyramyz.
- Dál osy suraq kadrlarǵa da qatysty...
- Kadr problemasy boldy, bar jáne bola da bermek. Bul kez kelgen salaǵa qatysty. Jaqsy jýrnalısterdi, dárigerler men muǵalimderdi qaıdan tabýǵa bolady? Daıyn mamandy eshkim syıǵa tartpaıdy. Eń durysy - jastardy jumysqa alyp, olardy oqytý. «Bolashaq» baǵdarlamasymen oqýyn aıaqtaıtyndar, Qazaqstannyń jaqsy JOO-laryn bitirgender bar. QSZI-de jumys istegisi keletinder óte kóp. Sondyqtan bizde tańdaý múmkindigi jetkilikti.
Qazir, saraptamaǵa degen qajettilik únemi artyp kele jatqan shaqta sarapshylardy, ekspertterdi tartý jáne qalyptastyrý – bul memleket úshin mańyzdy ári óte kúrdeli mindetterdiń biri. Qazir jurttyń kóbi jazǵysy kelmeıdi, bárinen buryn uıymdastyrý jumystarymen aınalysqandy táýir kóredi. Degenmen, jazý ónerin meńgergender ómirde ár ýaqytta suranysqa ıe ári básekege qabiletti bolatynyna senimdimin.
- QSZI jas mamandar úshin perspektıvaly oryn deýge bola ma?
- Álbette. Túrli kózqaras turǵysynan óte perspektıvaly. Birinshiden - bul Prezıdent janyndaǵy ınstıtýt. ıAǵnı, bul jerde tek qana ǵalymnyń bilýge degen qushtarlyǵyn qanaǵattandyryp qana qoımaı, birden tájirıbege kóshýge, tipti shartty túrde sheshim qabyldanýyna yqpal etýge, sol sheshimderdi daıyndaýǵa qatysýǵa bolady. Munda tájirıbelik saraptama, ǵylym men memleket arasyndaǵy toǵysqan jer birden baıqalady. Ekinshiden, memlekettik organdar QSZI-den jastardy Prezıdent Ákimshiligine, Syrtqy ister mınıstrligine jáne ózge de qurylymdarǵa jumysqa shaqyrady. Іs júzinde barlyq organda túlekterimiz bar. Taıaýda QSZI-de jumys istegen qyzmetkerimiz eń jas mınıstrlerdiń biri retinde Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligin (Zúlfııa Súleımenova – red eskertpesi) basqaratyn boldy. Aıtpaqshy, qazirgi ýaqytta mereıtoıymyzǵa daıyndyq aıasynda ár jyldary QSZI-de jumys istegenderdiń bárin tek esepke alyp qoımaı, olardyń kásibı tájirıbelerin saraptap jatyrmyz. Óte qyzyqty statıstıka. Taıaý aralyqta jarııa etemiz dep úmittenemin.
- Búginde QSZI ekspertteri qandaı zertteýlermen aınalysyp jatyr?
- Qazirgi ýaqytta álemdik ekonomıkalyq protsester jáne olardyń Qazaqstanǵa yqpalyna qatysty baıypty zertteýge kiristik. Bul ınflıatsııa da, pandemııa da, logıstıkalyq tizbekterdń buzylýy da. Biz tek qana «qara aqqý» (tosyn stsenarıı) ǵana emes, «sur múıiztumsyqty» (aıqyn stsenarıı, biraq, belgili bir problemany eńserý úshin naqty is-qımyl qajet) da aldyn ala boljaı alýymyz kerek. Sonymen qatar biz perspektıva turǵysynan da qarastyramyz. Eger biz baıypty ekonomıkalyq reforma júrgizemiz desek, onda mundaı reformany tabysty iske asyrǵan elderdiń tájirıbesin zerdelep, jaqsysyn alyp, qatelikterinen jaltarýymyz qajet.
Árıne, bul saıası jańǵyrýǵa qatysty máseleler de. Elimizde aýdan ákimderiniń saılaýy ótetin bolady. Aýdan ákimderin saılaý barysynda el nemen betpe-bet keletinin túsiný úshin aýyl ákimderin saılaý tájirıbesin jiti zerdeledik: qandaı qatelikter, problemalar boldy, ne durys, ne burys jasaldy.
Eger syrtqy saıasat jaıynda sóz qozǵasaq, onda bizdi kórshilerimizge qatysty máseleler qyzyqtyrady. Ortalyq Azııada, Qytaıda, Reseıde ne bolyp jatyr, ózimizdiń múddemizdi eskere otyryp, syndarly syrtqy saıasatymyz turǵysynan qarym-qatynasty qalaı qalyptastyramyz? Bul óte kúrdeli zertteý jáne olar biliktiligi óte joǵary ekspertterdi talap etedi.
Áleýmettaný, qoǵamdy zerttep-zerdeleý, onyń qajettilikteri qandaı, nege alańdaıdy, nege nazar aýdarý qajet, oblys ákimderi, Úkimet nege nazar salýy tıis - osy máselelermen únemi aınalysamyz.
- Qoǵammen jumysty qalaı túzesizder? Qandaı áleýmettik zertteýler júrgizesizder?
- QSZI ózi áleýmettik zertteý júrgizbeıdi. QSZI tapsyrys berýshi sanalady. Bizge derekterdi ártúrli uıymdar usynady. Sol materıaldarmen jumys istep, toǵyspaly saraptama jasaımyz, olardyń relevanttylyǵyn, durystyǵyn bildiretin derekter negizinde tendentsııalardy aıqyndaımyz.
Bizde Qazaqstannyń búkil óńirine qatysty turaqty áleýmettik zertteýler bar. Telefon arqyly suraý salý, turaqty eksperttik saýalnama bar. Olar negizinen qyzmettik turǵyda ǵana paıdalanylady jáne Prezdent Ákimshiligi basshysynyń ústeline barady. Sondyqtan barlyq ýaqytta ony jarııa ete almaımyz. Olardyń keıbirin saıtymyzǵa ornalastyramyz. Degenmen, bıylǵy bizdiń mindetimiz – áleýmettik zertteýlerimizdi keńinen jarııalaý. Bıyl úlken áleýmettik zertteý júrgizýdi josparlap otyrmyz jáne onyń bir bóligin jarııalaımyz dep úmittenemiz.
- Ótken jyl saıası oqıǵalarǵa toly boldy. Qańtar oqıǵasy saıası reformalardy jedeldete tústi. Sizdiń oıyńyzsha, 2022 jyl Qazaqstanǵa ne berdi?
- Ótken jyl is júzinde Ádiletti Qazaqstan úshin negiz qalady. Biraq eń bastysy – Prezıdent buǵan deıin ekonomıkalyq reformalar júrgizý úshin saıası reformalar qajettigin belgilep berdi. Mundaı tapsyrma buryn esh ýaqytta bolǵan emes. Aldymen ekonomıka, odan keıin saıasat júrdi. Qazir saıası negiz – bul ekonomıkalyq reformalar úshin negiz degen túsinik qalyptasty. Basqasha bolýy da múmkin emes. Jalpyhalyqtyq referendým ótti, konstıtýtsııalyq túzetýler engizildi, Prezıdent saılaýy boldy, Parlament saılaýy ótedi. Bul saıası qaıta qurý jaı sóz júzinde emes, bıyl mańyzdy ekonomıkalyq, áleýmettik reformalar júrgizý úshin jasalady. Munyń barlyǵy bizdiń aldymyzdan ashylatyn múmkinshilikterdi paıdalana alýymyz úshin qajet. Bul ártaraptandyrý, shıkizat taýarlary eksportynan birjolata arylý úshin júk tranzıti men ınfraqurylymdyq jobalardy salý, salalardy damytý. Shıkizat taýarlarynyń eksporty – bul árqashan da úlken qubylmalyq, ony boljap bile almaısyń. Búgin munaı baǵasy mynadaı bolsa, erteń ózgerip shyǵa keledi. Bul boljamsyz ekonomıkasy bar elderge tán. Eger biz boljamdy ekonomıka, kúrdeli ekonomıkasy bar el bolǵymyz kelse, onda ártaraptandyrýǵa qaraı jyljýǵa tıispiz. Siz AQSh Qazaqstannan áldeqaıda kóp munaı óndiretinin bilesiz be? Biraq, olar munaı konıýnktýrasyna táýeldi emes. Óıtkeni, olarda kóptegen basqa salalar damyǵan jáne munyń barlyǵy ekonomıkany turaqtandyrady. Bul – avtomobıl salasy, aýyl sharýashylyǵy, jańa tehnologııalar jáne taǵy basqalary. Al tek qana shıkizat eksporty bar qarapaıym ekonomıkada barlyǵy da óte turaqsyz. Túptep kelgende, sóz barlyq halyqtyń ál-aýqaty jaıynda bolyp otyr. Olqylyq ońaldy, endi odan ary jyljý qajet dep sanaımyn.
Bul rette barlyǵy da kim oryndaýshy bolatynyna baılanysty. Bul adamı kapıtal máselesi. Óte órshil mindetterdi alǵa qoıa berýge bolady. Biraq, adamı kapıtal sapasyna baılanysty ol oryndalmaı qalýy múmkin. Sondyqtan Prezıdent osynaý mańyzdy reformalardy júzege asyra alatyn jastardy, onyń ishinde shetelde oqyǵan, tájirıbeden ótken jastardy múmkindiginshe kóptep tartý máselesin alǵa qoıyp otyr. Maǵan jasyna, jynysyna jáne basqa da sapasyna qaramastan barlyǵy eńbegine qaraı baǵalanatyn merıtokratııalyq ádis unaıdy. Shańsorǵysh sııaqty úzdik kadrlardy ózine tartyp otyrǵan AQSh osynysymen myqty. Eldegi zertteýlerdiń úshten birine jýyǵy ımmıgranttarǵa tıesili ekeni aıtylǵan túrli saraptama boldy. Qazaqstan da qoryqpastan úzdik mamandardy tartý qajet. Menińshe, bizge mentaldylyqty ózgertip, jappaı mıgrantofobııadan arylý qajet sııaqty. Ázirshe Qazaqstanda barlyq mıgranttarǵa asa saqtyqpen qaraıdy. Men biliktiligi tómen mıgranttar, bosqyndar jaıynda aıtyp otyrǵanym joq. Biliktiligi joǵary mıgranttar Qazaqstanǵa kelýi, azamattyq alýy úshin jaǵdaı jasaý qajet. Іs júzinde biz daryndylar úshin jahandyq básekege aralasamyz. Máselen, Ulybrıtanııa álemniń úzdik joǵary oqý oryndarynyń túlekterine vıza beredi. Tek óz kúshimizge ǵana sensek, onda damý protsesin aıtarlyqtaı baıaýlatyp alamyz. Kópshilik bizdiń jas memleket ekenimizge ekpin qoıady. Iá, ortasha jas 31,8 jas, munan ary ósimge de demografııalyq áleýet bar. Alaıda, demografııalyq múmkindikter terezesi máńgilikke sozylmaıdy. 2030-2035 jyldarǵa qaraı ol birtindep kemıdi degen túrli zertteýler boldy. Qoǵam barynsha ýrbanızatsııalanǵan saıyn onyń tabysy da artady. Tabysy artqan saıyn bala súıýdi qalaıtyn adamdar sany azaıady. Bul álemniń damyǵan barlyq elindegi tájirıbe. Aıtalyq, Japonııada balalarǵa qaraǵanda úlken adamdarǵa arnap satylatyn jórgekterdiń sany basym. Sondyqtan mıgranttardy tartý máselesi erte me, kesh pe aldymyzdan shyǵady. Muny da oılanǵan jón.
- Taıaýda áleýmettik jelide Google, Apple, Meta syndy tanymal halyqaralyq kompanııalar úshin Qazaqstanǵa qaraǵanda Ózbekstan áldeqaıda tartymdy el degen aqparat tarap edi...
- Ol birshama tartymdy dep, suraqtyń bulaı qoıylýymen múldem kelispes edim. Ol jaqta arzan jumys kúshi basym ekeni, halyqtyń tyǵyz qonystanǵany ras. Sonymen qatar Ózbekstan halyqaralyq bıznes úshin jeńildikter jasap otyr. Árıne, muny jiti zerdeleý qajet. Jalpy, Ózbekstan úshin qýanyshtymyn. Óıtkeni, Ózbekstan - biz úshin baýyrlas el. Taıaýda Prezıdentimizdiń Ózbekstanǵa sapary boldy. Bul elderdiń odaqtastyq qatynasyn dáleldeıdi. Ózbekstan úshin jaqsy bolǵan dúnıe erte me, kesh pe Qazaqstanǵa da óz paıdasyn tıgizedi jáne kerisinshe de dál solaı. Ortalyq Azııanyń eki iri eliniń arasynda jasandy básekelestik jasaýdyń qajeti joq.
Onsyz da Qazaqstan Ortalyq Azııada shetel ınvestıtsııasyn tartýda kóshbasshy sanalady. Sondaı-aq barlyq ýaqytta aqparatqa mánmátinge qarap, bizge qansha jáne qandaı salalarǵa ınvestıtsııa tartylǵanyn salystyrý qajet. Bizde álemdik barlyq derlik brend bar. Menińshe, biz úlken olqylyqtyń ornyn toltyrdyq, senimdi ilgerilep kelemiz. Biraq, bizge qalaı bolǵanda da bosańsýǵa bolmaıdy. Al keıbir dúnıeni Ózbekstanmen birge jasaýymyz kerek. Osy múmkindikti paıdalana otyryp, 20 qańtarda QR Syrtqy ister mınıstrligimen birge «Ortalyq Azııanyń bolashaq beıini» dep atalatyn mańyzdy konferentsııa ótkizetinimizdi habarlaǵym keledi. Qyrǵyzstannan, Ózbekstannan, Tájikstannan, Túrikmenstannan áriptesterimiz kelip, yntymaqtastyq joldaryn, óńir keleshegin talqylaımyz, barynsha tyǵyz ózara is-qımyldy qaraı kóretinimiz jaıynda aıtamyz.
- Adamı kapıtalǵa qatysty aıtar bolsaq, QR Prezıdentiniń taıaýda jas mıınstrlerdi taǵaıyndaýy ózin-ózi aqtaı ma?
- Barynsha birbetkeı, jańa adamdar keledi. Bul senim uıalatady. Máselen, Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstri jastyǵyna qaramastan qazirdiń ózinde mańyzdy kóshbasshylyq qabiletin kórsetti. Kúni keshe Parlament Senaty apparatynyń basshysy bolyp qazaq tilinde erkin sóıleıtin Maksım Spotkaı taǵaıyndaldy. Prezıdenttiń birqatar mańyzdy kadrlyq sheshimderi saıası basqarýshy elıtanyń aıtarlyqtaı jasarý baǵytyna bet alǵanyn bildiredi. Deı turǵanmen, merıtokratııa prıntsıpi de tys qalmaǵany baıqalady. Jastarmen qatar orta jastaǵy áriptester de taǵaıyndalýda, aıtalyq Oqý-aǵartý mınıstri - tájirıbeli adam. Menińshe, munan ary da baıypty kadrlyq sheshimder jalǵasady, onyń ishinde ekonomıka sektorlarynda da bolady. Adamı kapıtal jáne jalpy adamı kapıtaldy makrobasqarý máselesi paıymdaýda jańa ádisterdi talap etedi. Biraq, Prezıdent keıbir sátti qazirdiń ózinde iske asyrdy. QSZI bul baǵytqa saraptama jasaýyn jalǵastyrady jáne Qazaqstandaǵy adamı kapıtaldy damytý boıynsha óz usynystaryn beredi.
- Suhbatyńyzǵa raqmet!
Foto: QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI