Sálem – Qudaıdyń bir aty

NUR-SULTAN. QazAqparat - Assalaýmaǵaleıkúm, aǵaıyn! Sekseninshi jyldardyń bas kezi. Jeti-segiz jasar oıyn balasymyz. Birde joldy kesip óte bergenimiz sol edi, jetektep alǵan apam kilt toqtady. Alysta aıańdap kele jatqan bir qarııany kózi shalyp qalsa kerek. Nebári eki metr joldan ótý úshin álgi kisini biraz kútýge týra keldi. Jasy úlken kisige apamnyń sálem salǵany, rıza bolǵan qarııanyń bizge meıirlenip bata bergeni, sodan keıin ǵana joldan ótkenimiz esimde qalyp qoıypty.

Óziniń jasy elýden asyp qalǵanyna qaramastan, úlkenniń jolyn kesip ótpeı sálem salǵan apam sol joly maǵan esten ketpeıtin tárbıe, ómirlik azyq bolatyn tálim bergen edi. Úsh klastyq qana bilimi bar apam sálem berýdiń tek jalpaq sóz, jadaǵaı is emes, ómirsheń ónege, salıqaly salt, rııasyz rásim ekenin uǵyndyryp, sanamyzǵa sińirdi. Ádep pen izettiń, kishilik pen kisiliktiń bastaýynda sálemdesýdiń, amandasýdyń turǵanyn bala bolsaq ta ańǵardyq. Al órkenıetti qoǵamda ómir súrip jatqan bizder óz balalarymyzǵa amandasýdyń ádebin úırete aldyq pa?

Ultymyzdyń ar-namysyna aınalǵan batyr Baýyrjan Momyshuly «Bir jerge barǵanda sózdi sálemmen bastamaý – ádepsizdik. Qaltańda on dıplom bolǵanymen, sálem paryzyn bilmeseń, bilip turyp ony ótemeseń, jolyn jasamasań, naǵyz mádenıetsiz adamsyń. Mádenıettilik adamnyń rýhanı órisimen ólshenedi. Sálem berý – izettiliktiń, kisiliktiń baspaldaǵy. Sálem berý – sózbastaýdyń betashary. Sálem berý – tanysyp-bilisýdiń, dostasýdyń dánekeri» degen eken. Budan artyq qalaı aıtýǵa bolady?!

Tilimizge arabshadan engen sálem sózi jeńis, esendik, amandyq, tynyshtyq, beıbitshilik sııaqty maǵyna beredi. Tán men jannyń dertinen taza, kemshilikten ada bolý degenge de saıady. Eń bastysy, sálem, durysy «ás-Sálám» – Allanyń 99 esiminiń biri! Ol «ártúrli kemshilik pen qatelikten, joq bolýdan ada, amandyq pen esendik berýshi» degen uǵymdy bildiredi. Sondyqtan kúlli musylman qaýymy «Assalaýmaǵaleıkúm» ıaǵnı «Allanyń Sálám esimi sizge bolsyn!» dep amandasady. Osyndaıda oıǵa oralady, keıde jasy úlken aǵalarǵa «Assalaýmaǵaleıkúm!» deseń, bolar bolmas ernin jybyrlatyp «sámetsiz» deıdi aqyryn basyn ızep. Qulyqsyz alǵan «sovettik sálemine» qynjylyp qalasyń.

Islamnan buryn babalarymyz «amansyz ba?», «esensiz be?» dep amandasqan eken. Qazir de «aman-esensiz be?» dep amandyq, saýlyq suraımyz. Esen sózi ásirese sibirdegi baýyrlarymyz arasynda keń taralǵan. Bul da bizdiń musylmandyqpen birge sálemdesý saltymyzdy saqtap qalǵanymyzdy aıǵaqtaıdy. Bir qyzyǵy, arabshadan engen «sálem» men túrkilik «esen» sózderi amandyq, esendik, tynyshtyq degen uqsas maǵynalar beredi eken.

Esendik suraý kóbine soltústik-shyǵys tamyrlas halyqtarǵa ortaq bolsa, batysqa qaraı baýyrlas elderdiń «arma?», «armysyz?» dep amandasatynyn bilemiz. Bul da kóne túrk jazbalarynda, Qashǵarly Mahmuttyń áıgili sózdiginde kezdesetin, «er, taza, myqty, kirshiksiz, adal» degen maǵynalarǵa keletin tól sózimiz, maǵynasy – «ersiń be, tazasyń ba, adalsyń ba» degenge tireledi. «Malym – janymnyń sadaqasy, janym – arymnyń sadaqasy» deıtin, ar-namysty bárinen joǵary qoıatyn joralǵyly jurtymyz bul amandasýdy kóbine Ulyq Ulys dáýirinde qoldanǵan sııaqty. Paıymdaýymyzsha, tirshiligi aldyndaǵy azyn-aýlaq malǵa tirelip, ol da jutta jutylyp kete bergen kúrmeýi qıyn kúrdeli kezeńderde halqymyz «mal-jan aman ba?» dep amandasýdy ádetke aınaldyrǵan. Al ońtústiktegi tamyrlas jurttar men oǵyz tobyna jatatyn týys­tar «jaqsysyz ba?», «ıgisiz be?» dep amandasyp jatady. Bizdiń amandyq-saýlyqtan keıin qarttarǵa «kúıli-qýattysyz ba, baqýattysyz ba?» degen sálemimizdiń tórkini de osyndaı jaǵdaı suraýǵa baryp tireledi.

Jylqynyń jalynda ósken jaýynger jurtymyz er-azamattyń boıynda qut bar dep, onyń basyn sıpatpaǵan, jaýyrynyn qaqtyrmaǵan, ıyǵy men qolyn ustatpaǵan. Osyǵan baılanysty batyr babalarymyz qol berip amandaspaǵan, oń qolyn keýdesine, júrek tusyna qoıyp sálemdesken. Tós qaǵystyryp amandasý da keń taraǵan. Qyzdar tizesin búgip, áıelder basyn ıip amandasýdy jón kórgen. Al qol berip amandasý dalamyzǵa musylmandyqpen birge engen. Odan beri de keńestik kezeńde bet túıistirip, shópildesip, súıisip amandasý úrdiske aınaldy. Ásirese er men erdiń erinmen súıisip amandasýy – tipti ersi-aq kórinedi. Tazalyq turǵysynan da munyń durys emes ekenin bilemiz. Al eń soraqysy, qazir sálem bermeıtin, bergen sálemińdi súlesoq alatyn nemese ún-túnsiz kelip qolyńa jarmasatyn adamdardan turatyn birtúrli qoǵamǵa aınalyp baramyz. Amandasýdyń ózara hal-jaǵdaı surasý, esendik bilip, bir-birine jaqsylyq tileý sııaqty tutas salttyń sıpaty ekenin eskerip, sálemdesip júreıik.

Sálemimiz túzý bolsa – álemimiz de túzý bolary anyq...

Avtory Darhan QYDYRÁLІ

Egemen Qazaqstan gazeti