Rýstam Mınnıhanov Qazaqstan-Tatarstan yntymaqtastyǵy týraly: Biz umtylatyn bıikter bar
- Rýstam Nurǵalıuly, sizdi Qazaqstanǵa jıi saparlaıtyn qonaq dep bilemiz jáne Qazaqstan men Tatarstan arasyndaǵy dostyq pen yntymaqtastyq sózben ǵana emes, is júzinde de nyǵaıyp keledi. Onyń bir dáleli - Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń Qazan qalasyna sapary. Mundaı jyly nıetti qarym-qatynastyń syry nede?
- Bul yntymaqtastyq 1997 jyldyń 25 tamyzynda bekitilgen Tatarstan men Qazaqstan Úkimetteri arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq, ǵylymı-tehnıkalyq jáne mádenı yntymaqtastyq qaǵıdattary týraly kelisimge negizdeledi. Uzaq jyldar boıy Reseı-Qazaqstan qarym-qatynasy aıasynda Qazaqstan Tatarstannyń turaqty ekonomıkalyq seriktesi boldy. Muny eki el arasynda jıi bolatyn joǵary deńgeıdegi saparlar aıǵaqtaıdy. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev 1996 jyldyń sáýirinde, 2004 jyldyń maýsym-shilde aılarynda, 2005 jyldyń tamyzynda jáne 2018 jyldyń maýsym aıynda Tatarstan Respýblıkasyna keldi. Óz kezeginde Tatarstan delegatsııalary da Qazaqstan aımaqtaryna jıi barady. Máselen, 2017 jyldyń 11-12 maýsymynda Astanadaǵy EKSPO-2017 halyqaralyq mamandandyrylǵan kórmesine Tatarstan delegatsııasyn bastap bardym. 2018 jyldyń 3-5 shildesinde bizdiń ókildik delegatsııa Astanadaǵy ıslam ekonomıkasy forýmyna jáne «Astana» Halyqaralyq qarjy ortalyǵynyń ashylýyna qatysty.
Mundaı kezdesýler qos respýblıkadaǵy ónerkásiptik kásiporyndardyń yntymaqtastyǵyna serpin beredi, sonyń nátıjesinde taýar aınalymy da arta túsedi. Máselen, 2017 jyly Tatarstan men Qazaqstan arasyndaǵy syrtqy saýda aınalymy ótken jylmen salystyrǵanda 1,7 esege artyp, 702,9 mln AQSh dollaryn qurady. Sonymen birge biz ózara taýar aınalymyn arttyratyn úlken múmkindikterdi kórip otyrmyz, demek áli de biz umtylatyn bıikter bar.
- Qazan qalasynda Nursultan Nazarbaev sizben kezdeskende saýda-ekonomıkalyq jáne ınvestıtsııalyq yntymaqtastyqty damytýdyń mańyzdylyǵyn jáne ózara saýda kólemin 1 mıllıard dollarǵa jetkizý qajettigin atap ótti. Osy maqsattardy júzege asyrý qalaı josparlanyp jatyr?
- Búginde Qazaqstan Tatarstan úshin saýda-ekonomıkalyq jáne ınvestıtsııalyq yntymaqtastyqty damytýdyń mańyzdy baǵyty bolyp otyr. Bizdiń respýblıkalar til, mádenıet, din boıynsha jaqyn. Tatarstan - ıslamdy qabyldaǵan soltústiktegi núkte, biz Reseıdegi ıslam ekonomıkasynyń bolashaq haby bolyp tabylamyz jáne qazir basqa habtarmen seriktestik qarym-qatynas ornatý mańyzdy, olardyń biri - árıne, Qazaqstan.
Tatarstan Respýblıkasy - ónerkásibi damyǵan Reseıdegi jetekshi óńirlerdiń biri. Biz qazaqstandyq seriktestermen avtokólik, keme jasaý, tikushaq jasaý, munaıgaz hımııasy, joǵary tehnologııalar jáne ózge de salalardaǵy ekonomıkalyq jáne ınvestıtsııalyq baılanysty keńeıtýge múddelimiz. Qazaqstan - munaıdy óndirý úshin aldyńǵy qatarly tehnologııalardy paıdalanatyn iri munaıly el. Tatarstan ekonomıkasynda da munaı-gaz jáne hımııa kesheni mańyzdy ról atqarady. Osylaısha, yntymaqtastyqty keńeıtýde bul salanyń keleshegi mol.
Qazaqstanmen tyǵyz yntymaqtastyq ornatqan tatarstandyq kásiporyndar arasynda «KamAZ», «Tatneft», «TAIF», «Qazan tikushaq zaýyty», «A.M. Gorkıı atyndaǵy Zelenodolsk zaýyty», «KMPO» AQ, «ElAZ» AQ, «KER-Holdıng» kompanııalar toby jáne «Tatspırtprom» AQ bar. 2018 jyldyń І toqsanynda taýar aınalymynyń ósimi 60% qurap, shamamen 200 mln AQSh dollaryn a jetti. Osyndaı tyǵyz yntymaqtastyq arqyly, ortaq tapsyrmany júzege asyramyz - jaqyn arada ekijaqty saýda kólemin 1 mlrd dollarǵa jetkize alamyz.
Tatarstannyń kásiporyndary Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda saýda-ekonomıkalyq jáne ınvestıtsııalyq baılanystardy keńeıtýge jáne ortaq kóliktik-logıstıkalyq áleýetti damytýǵa qyzyǵýshylyq bildirip otyr.
Sonymen birge, bilim berý salasyndaǵy qarym-qatynasta úlken áleýet bar. Búginde respýblıka boıynsha shamamen 1200 qazaqstandyq stýdent oqyp jatyr, onyń 500-ge jýyǵy Qazan federaldy ýnıversıtetinde oqıdy. Qazaqstandaǵy Nazarbaev Ýnıversıteti - halyqaralyq bedeli bar jetekshi ýnıversıtet jáne Qazan federaldy ýnıversıtetiniń jaqyn seriktesi. Qyzmetkerlerdi daıarlaý jáne bolashaq ekonomıkalyq belsendi halyqty ázirleý - bizdiń yntymaqtastyǵymyzdyń basty baǵyty.
- Siz Astanadaǵy ıslam ekonomıkalyq forýmyna spıker retinde qatystyńyz. TMD elderindegi ıslamdyq qarjylandyrýdyń keleshegi jóninde ne aıtasyz? Bul turǵyda Qazan qalaı jumys isteıdi jáne ıslam ekonomıkasynda teorııadan tájirıbege ótý múmkin be?
- Islamdyq qarjy salasy jahandyq ekonomıkada sheshýshi ról atqarady. Álem boıynsha ıslamdyq qarjylandyrý naryǵynyń kólemi 2,2 trln dollarǵa jetti, onyń basym bóligin ıslamdyq bankıng (1,599 trln dollar), saqtandyrý, sýkýk jáne ıslam qorlary quraıdy.
Tatarstan Respýblıkasy - ıslam bankıngin engizý boıynsha pılottyq aımaq bolyp otyr. Biz sheteldik áriptesterdiń sheteldik ınvestıtsııalar tartýdy uıymdastyrý men paıdalanýdaǵy tájirıbesin muqııat zerttep jatyrmyz. Osylaısha, Tatarstan Respýblıkasynyń Investıtsııalyq damý agenttigi DIFC Dýbaı halyqaralyq qarjy ortalyǵynyń úlgisinde qurylǵan Qazaqstandaǵy jańa qarjy aımaǵynyń jumysyn baqylaýda.
Búginde Islam damý bankiniń Sberbankpen jáne Tatarstan Respýblıkasynyń Úkimetimen Qazan qalasyndaǵy Halyqaralyq ıslamdyq qarjy ortalyǵyn qurý týraly seriktestikke qatysýy týraly kelisim ornatyldy. Jaqyn arada ashylýy josparlanyp otyr. Seriktes bankıng boıynsha Federaldy jumys toby sheńberinde ıslam ekonomıkasy men halal ındýstrııany damytýdaǵy yntymaqtastyq týraly 2018-2020 jyldarǵa arnalǵan jol kartasy ázirlenýde.
Eger musylman emes memleketter aýmaǵyndaǵy ıslamdyq qarjy quralynyń ómirsheńdigine kelsek, keleshegi bar dep aıtýǵa bolady. Máselen, Ulybrıtanııa men onyń astanasy London - ıslam ekonomıkasynyń álemdik ortalyqtarynyń biri. Degenmen, dástúrli júıe men dástúrli qaǵıdattar jańa mehanızmderdi beıimdeýge jáne dástúrli bank júıesi men ıslam júıesi keńistigi saqtalýy úshin ózgerýge qanshalyqty daıyn, másele osynda.
- «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵynyń álemdik naryqta jumys isteý daıyndyǵyna qandaı baǵa berer edińiz? AHQO aıasynda Tatarstan men Qazaqstanmen yntymaqtastyǵy qalaı júzege aspaq?
- «EKSPO» aýmaǵynda AHQO qurylýy - Qazaqstan damýyndaǵy mańyzdy sheshim, Astanany álemdik qarjy ortalyǵy retinde qalyptastyrý joldarynyń biri. Bul Qazaqstan úshin qarjylyq kapıtalǵa qol jetkizýdiń eń úzdik tájirıbesi, sondaı-aq qarjylyq tehnologııalardy aprobatsııalaý men engizýge arnalǵan biregeı orta. Sózsiz, mundaı ortalyqtardy ashýdy keıingi ekonomıkalyq ósimniń qozǵaýshy kúshi dep aıtýǵa bolady, óıtkeni qazirgi zamanda qarjy júıesi ekonomıkanyń turaqty jumys isteýinde mańyzdy ról atqarady.
Alǵashynda AHQO birneshe mańyzdy kelisimderdi jasady, mysaly, Jibek Joly Qorymen «Bir beldeý - bir jol» bastamasyn damytýǵa 2 mlrd AQSh dollary kóleminde ınvestıtsııa salýǵa ýaǵdalasty. Astanada 11 rezıdent, onyń ishinde sheteldik qarjylyq uıymdar óz jumysyn bastap ketti. Bul AHQO-ǵa degen shetel ınvestorlarynyń tikeleı qyzyǵýshylyǵyn dáleldeıdi.
Qarjy ortalyǵy aıasynda qazaqstandyq áriptesterimizben ıslamdyq bankıng salasyndaǵy ózara yntymaqtastyqty damytqymyz keledi. «Astana» qarjylyq forýmy aıasynda Tatarstan Respýblıkasy Investıtsııalyq damý agenttigi AHQO-men ózara árekettestik týraly memorandýmǵa qol qoıdy. Bul bizge ıslamdyq qarjylandyrýdy is júzinde meńgerýge múmkindik beredi jáne Islam ekonomıkasy ortalyǵyn qurý jumysyna úlken kómegin tıgizedi.
- Siz Qazaqstanǵa kelgen árbir saparyńyzda mundaǵy tatar-bashqurt etnomádenı birlestik ókilderimen kezdesýge tyrysasyz. Olardyń qyzmeti týraly ne aıtasyz?
- Qazirgi ýaqytta tatarlardyń eń úlken dıasporalarynyń biri - 200 myńnan astam tatar Qazaqstanda turyp jatyr. Árıne, tatarlar ózderiniń birligimen erekshelenedi, olar ana tilin, ádet-ǵuryptary men salt-dástúrlerin saqtap qalýǵa baǵyttalǵan kóptegen etnomádenı jobalardy júzege asyryp jatyr. Oral qalasyndaǵy Ǵabdolla Toqaı ortalyǵy men mýzeıi quryldy. Semeıde «Ertis monnary» atty tatar ánderiniń jyl saıynǵy festıvali ótedi, tatar óner mektepteri jumys isteıdi. Odan bólek, Qazaqstanda áýesqoı tatar ansamblderi men teatr ujymdary jumys isteıtinin, merzimdi basylymdar shyǵarylatynyn bilemin. Petropavl, Almaty, Pavlodar, Óskemen, Astana qalalarynda tatar jeksenbilik mektepteriniń qyzmeti de nazar aýdarýǵa turarlyq.
Tatarstan aýmaǵynan tys elderde turatyn tatarlar respýblıkada bolyp jatqan barlyq oqıǵalarǵa - bizdiń jetistikterimizge, mádenı mura nysandaryna, ana tilimizdi saqtaýǵa qatysty máselelerge qyzyǵýshylyq tanytady. Kóptegen ata-analar balalaryn Tatarstandaǵy til úıretetin jazǵy lagerlerge jiberedi.
Mundaı aýqymdy jumysty uıymdastyrýda «Qazaqstandaǵy tatar-bashqurttar kongresi» respýblıkalyq qoǵamdyq birlestiginiń basqarma tóraǵasy Taýfık Akramuly Kárimov úlken eńbek atqarady. Sonymen birge, T. Kárimov - álemdik tatarlar kongresinde Ulttyq keńes (Mıllı shýra) tóraǵasynyń orynbasary. Onyń jetekshiligimen jergilikti bılik organdarymen jáne azamattyq qoǵam ınstıtýttarymen júrgizilip jatqan ózara jumystar biz úshin óte mańyzdy.
- Nursultan Nazarbaev Qazandy Astanamen salystyryp, Reseıdiń úzdik qalalarynyń biri dep atady. Astananyń 20 jyldyǵyn merekeleý kezinde Astana men tutas Qazaqstanǵa ne tiler edińiz?
- Tatarstan halqynyń atynan jáne óz atymnan Qazaqstan astanasynyń 20 jyldyǵyna arnalǵan eń ystyq quttyqtaýlardy qabyl alyńyzdar. Astana naǵyz megapolıske laıyq, eldiń saıası jáne iskerlik ortalyǵy bolyp otyr. Az ǵana ýaqytta ekonomıkalyq, ǵylymı jáne mádenı damýdyń flagmany, talantty jáne belsendi adamdardy tartý ornyna aınaldy. Astananyń qarqyndy damyp kele jatqanyna maqtanyshpen qaraımyz jáne Astanaǵa odan ári órkendeý men gúldenýdi tileımiz. Qalanyń barlyq turǵyndaryna densaýlyq, baqyt, optımızm, energııa jáne jańa jetistikter tileımiz. Qazaqstan men Tatarstan arasyndaǵy dostyq pen tatý kórshilikke negizdelgen qarym-qatynastar nyǵaıa túsedi dep úmittenemiz.