Respýblıka kúni ulttyq merekeler kúntizbesine qalaı oraldy
79 depýtatty seskendirgen Egemendik deklaratsııasy
Bul qujattyń tóńireginde pikir kóp. Sarapshylardyń keıbiri onyń qabyldanýyn «táýelsizdikke jol ashqan mańyzdy qadam» dep baǵalasa, taǵy bir top «Qazaq SSR-niń memlekettik egemendigi týraly» deklaratsııa Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigi týraly zańnyń qasynda formaldy ǵana dúnıe» degen paıymǵa senedi.
Degenmen, Egemendik deklaratsııasyn qabyldaý jolyndaǵy pikirtalas pen saıası arbasýlar qazaq memleketiniń derbestik alýyna úzildi-kesildi qarsylyq kórsetýge daıyn saıası tulǵalardyń betin beri qaratqan, ishtegi toń bop qatqan qarsylyqty kópshilik qalaýyna ıkemdegen taktıkalyq qadamnyń biri bolǵanyn kórýge bolady. Bul jerde osy deklaratsııany qabyldaýǵa muryndyq bolǵan, qujatty daıyndap, bekitken adamdardyń eńbegin ásirelep baǵalaýdan aýlaqpyz. Óıtkeni, KSRO-ǵa múshe dep sanalatyn respýblıkanyń bárinde osyndaı qujat qabyldandy. Biz sol 15 eldiń ishinde 14-shi bolyp egemendigimizdi jarııaladyq.
Egemendik deklaratsııasynyń qabyldanǵan sátine jýrnalıst retinde kýá bolǵan jazýshy-pýblıtsıst Marat Báıdildauly osy oqıǵany bylaısha eske alady.
«Ol kezde Qazaq SSR Joǵarǵy Keńesiniń organy – «Halyq Keńesi» gazetinde qyzmet etetinbiz. ...25 qazan kúni áıgili zańger, akademık, depýtat Salyq Zımanov minberde eki saǵattaı turyp Deklaratsııa jobasyn tanystyrdy. Jobany talqylaý kezinde tórt saǵat aıaǵynan tik turyp, berilgen 50-den astam suraqqa taǵy da múdirissiz jaýap berdi. Sol kezde jasy jetpiske taıap qalǵan Salyq aǵa bizge qolyna naıza alyp maıdanda shaıqasqan alyp batyrlardaı elesteıtin. Mańyzdy qujat 25 qazan kúni saǵat 18.55-te qabyldandy. Joǵarǵy Keńeste 360 depýtat bolsa, sol kúngi sessııaǵa 281 depýtat qatysty. 79 depýtat túrli syltaýmen bul jıynǵa qatyspady. Máskeýden seskengen bolar. Qatysqan depýtattardyń 261-i qujatty qoldady, 18 depýtat qarsy boldy, 2 depýtat qalys qaldy», - dep jazady ol esteliginde.
Basyn ashyp aıtatyn másele, Egemendik deklaratsııasynda Qazaqstandy derbes memleket sıpatyna jaqyndatatyn ózgeristerdiń eń mańyzdylary qamtyldy. Atap aıtsaq, elde prezıdenttik bılik formasy qurylatyny, odaqqa kirý nemese shyǵý quqyǵyn Máskeýdiń nusqaýynsyz sheshetini, halyqaralyq baılanystarda derbes sýbekt bolatyny, ishki ásker ustaıtyny, odaq menshiginen óz úlesin alýǵa quqyly ekeni kórsetilgen.
«Qujatta qazaq halqyna qatysty mańyzdy tórt qaǵıda jaryqqa shyqty. Onda Qazaq SSR-i qazaq ultynyń taǵdyry úshin jaýaptylyǵy kórsetildi. Qazaq SSR-i ulttyq memlekettiligimizdi saqtaý, qorǵaý jáne nyǵaıtýǵa qatysty sharalar qoldanatyndyǵy taıǵa tańba basqandaı jazyldy. Qazaq halqynyń, elde turatyn basqa da dıasporalardyń tilin, mádenıetin damytýǵa mindetti ekendigi atap aıtyldy. Respýblıkadan tys jerlerde turatyn qazaqtardyń ulttyq-mádenı, rýhanı jáne til jónindegi qajetin qanaǵattandyrýǵa qamqorlyq jasaıtyny kózdeldi. Ulttyq erekshelikterine baılanysty bul merekeni óz basym Qazaq Respýblıkasynyń kúni retinde qabyldaıtynmyn», - dep eske alady Marat Báıdildauly.
Qujattyń qabyldanýyn jaqtap daýys bergen 261 depýtattyń biri Ábish Kekilbaev edi. Ol da «Dáýir daýysy» kitabynda atalǵan oqıǵa týraly estelik jazyp qaldyrǵan.
«Mende Qazaq SSR-niń Memlekettik egemendigi týraly málimdemeniń» daýysqa qoıylǵan nusqasy áli bar. Onda ár baptyń tusyna daýys berýdiń nátıjeleri kórsetilgen. Soǵan qarap otyrǵanda, ondaǵy ár bapty qabyldaýdyń qanshalyqty kúshke túskeni kóz aldymyzǵa keledi. Eń sońynan, málimdeme tutastaı daýysqa qoıylǵanda tablodaǵy jazýdy kórgenderdiń kópshiliginiń kózi dymdanyp turdy. Olardyń arasynda úmittiń de, kúdiktiń de, yzanyń da, «endigi kúnimiz qandaı bolady» degen qobaljýdyń da, «bul ózi ne bop ketti» dep ańtarylýdyń da jasy bar edi», - dep jazady qalamger.
Odaqtaǵy 15 respýblıka túgeldeı egemendigin jarııalap úlgergenimen, KSRO basshylyǵy ýysyndaǵy bılikti 15 tarapqa úlestirip bere salǵysy kelmedi. KSRO burynǵydan sıpaty múlde bólek memleket bolatynyn aıtyp, jańa konstıtýtsııa jobasyn usynǵan at tóbelindeı top ydyrap bara jatqan odaqty aman alyp qalýdyń qamyn jasap baqty. Tipti, osy kezeńde Qazaqstan bıligi qolyna óte bastaǵan Nursultan Nazarbaevqa Mıhaıl Gorbachevtiń ózi KSRO mınıstrler keńesiniń oryntaǵyn ýáde etkeni týraly derekter aıtylady.
Alashtanýshy Sultanhan Aqqulynyń aıtýynsha, KSRO-ny egemendi sýbektiler odaǵyna aınaldyrý bastamasyna ashyq qarsylyq bildirgen alǵashqy el Moldova bolǵan kórinedi. Estonııa, Latvııa, Lıtva, Grýzııa, Ázerbaıjanda bastalyp ketken derbestik jolyndaǵy umtylystardy Belarýstiń Belovej ormanyndaǵy áıgili «úshtiktiń búligi» odan ári yntalandyra tústi.
Odan keıingi tarıh barshaǵa aıan. 1991 jyldyń 16 jeltoqsanynda Táýelsizdik týraly zań qabyldanyp, qazaq halqyna tileýles memleketter elimizdi halyqaralyq qatynastardyń derbes múshesi, erkindigi óz qolyndaǵy azat el retinde moıyndap jatty.
Ulttyq quryltaıdaǵy usynys
1992 jyldan bastap toılanyp, 2001 jyly memlekettik merekeler qataryna engizilgen Respýblıka kúni, 2009 jyly prezıdent buıryǵymen memlekettik merekeler qatarynan alyndy. Sol kezde Respýblıka kúni men Táýelsizdik kúni bir-birin qaıtalaıtyn datalar ekeni týraly pikir kóp taraǵan edi. Osylaısha 2022 jylǵa deıin Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettiligin ulyqtaıtyn birden-bir ulttyq mereke Táýelsizdik kúni bolyp turdy.
2022 jylǵy qańtar oqıǵasynan keıin «Jańa Qazaqstan», «Ádiletti Qazaqstan», «Ekinshi Respýblıka» degen uǵymdar bılikke jaqyn saıasattanýshylardyń azýynan jıi shyǵatyn boldy. Respýblıka kúniniń qaıtadan ulttyq merekeler kúntizbesine shyǵýyn osy tendentsııamen baılanystyrýshylar kóp. 25 qazandy ulttyq mereke qataryna qaıtarý týraly resmı usynys Ulytaý oblysynda ótken alǵashqy Ulttyq quryltaıda aıtyldy.
«Ulttyq merekeler men ataýly kúnder tizbesine birqatar ózgeris engizgen jón. Men Respýblıka kúnine ulttyq mereke mártebesin qaıtarýdy usynamyn. Sondyqtan qazannyń jıyrma besi kúni jyl saıyn Egemendik kúnin elimizdiń basty merekesi retinde atap ótýimiz kerek. 1990 jyly 25 qazanda Qazaqstannyń egemendigi týraly deklaratsııa qabyldandy. Bul elimizdiń táýelsizdik jolyndaǵy tuńǵysh qadamy bolatyn. Osy qujatty qabyldaǵan kezde Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaev asa mańyzdy, tipti sheshýshi ról atqardy», - dedi Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev.
Memleket basshysy quryltaıda sóılegen sózinde bul sheshimniń qısynyn túsindire ketken bolatyn.
«Árıne, Táýelsizdik kúniniń bastapqy máni saqtalady. Bul kún memlekettik mereke bolyp qala beredi. Biraq táýelsizdik alýǵa zor úles qosqan ulttyq batyrlarymyzǵa taǵzym kúni retinde atap ótilýi kerek», - dedi Prezıdent.
Pýblıtsıst Marat Báıdildauly Táýelsizdik kúniniń Respýblıka kúnine ulttyq merekeler kúntizbesindegi ornyn ótkizip berýin jeltoqsan aıyndaǵy halyqtyń kóńil kúıimen baılanystyrady.
«Jyl saıyn 16 jeltoqsanda atalyp ótetin burynǵy ulttyq mereke – Táýelsizdik kúni qarapaıym memlekettik merekeler qataryna yǵystyryldy. Óziniń de mereke sıqy qalmaı oǵan qatysty is-sharalar 15 jeltoqsanǵa deıin ýqan-sýqan ótkizile salatyn. Jastardyń yqtımal tolqýynan seskengen bılik Táýelsizdik kúnine bir apta qalǵanda stýdentterdi eshbir josparda qarastyrylmaǵan kezeksiz demalysqa jiberetin. Ári bul datada aýa raıy da kóbine túnerip turyp alatyn. Kóshege shyqsań, alańdarǵa barsań jan joq, óli qalaǵa tap bolǵandaı kúı keshetinsiń», - dep topshylaıdy ol.
Bıyl 25 qazan aptanyń sársenbi kúnine dóp kelip tur, ıaǵnı demalys basqa kúnderge aýystyrylmaıdy. Osylaısha bir aptada bes kún jumys isteıtinder de, alty kún jumys isteıtinder 25 qazan kúni ǵana demalady. El senbi men jeksenbi qalypty tártip boıynsha ótedi.