Respýblıka qaharmandary: Arheologııa degen basyńdy bir suqsań, shyǵa almaıtyn óte qyzyqty sala
- Osy ýaqytqa deıin jetken jetistikterińiz jaıly surap jatýdyń ózi ábestik bolar. Bizge sońǵy jyldary Shyǵys Qazaqstan aýmaǵynda júrgizilgen aýqymdy arheologııalyq qazba jumystarynyń nátıjesi jaıly aıtyp berseńiz.
- Jeti jyl buryn ShQO ákimdigi arheologııalyq qazba jumystaryn damytý maqsatynda arnaıy baǵdarlamany iske qosqan bolatyn. Mine, sodan beri óńir aýmaǵynda jumys istep, birshama nátıjege qol jetkizdik. Álemdik deńgeıdegi jańalyqtar da boldy. Onyń ishindegi ekeýin erekshe atap ótken jón.
Birinshisi, 2018 jyly Tarbaǵataı aýdanynyń Eleke sazy jaılaýynda bizdiń zamanymyzǵa deıingi VIII ǵasyrdaǵy Erte saq dáýirine jatatyn tonalmaǵan «Altyn adamnyń» tabylýy. Jalpy qazir el boıynsha «Altyn adamdar» az tabylyp jatqan joq qoı. Biraq 1969 jyly Esik qorǵanyndaǵy «Altyn adamnan» keıingi esh búlinbegeni tek osy ǵana. Sol úshin bul jetistikti aýyz toltyryp aıtýǵa bolady. Esik qorǵanyna qaraǵanda bul «Altyn adam» kónerek. Ekeýiniń arasynda 4 ǵasyr aıyrmashylyq bar. Eleke sazynda jerlengen adamnyń jasy 16-17 jas mólsherinde degen boljam bar. Onyń qasyna eresek adam qoıylǵan eken. Biraq ol qatty tonaýǵa túsken. Al bozbalanyń múrdesin tonaýshylar baıqamasa kerek.
Budan bólek, sol Eleke sazynda el boıynsha alǵash ret kóne túrki zamanyna jatatyn biregeı qaǵandyq keshen tabyldy. Bul da 2018 jyly bolǵan. Óte kúrdeli arhıtektýralyq ǵuryptyq keshendi áli kúnge deıin zerttep jatyrmyz. Onda qaǵannyń taqta otyrǵan eki sýreti shyqty. Altynnan quıylǵan bul sýrette qaǵannyń basynda táji bar, bet-álpeti de saqtalǵan. Ol zamanda qaıtys bolǵan qaǵannyń denesin jerlemeıdi, órteıdi. Sol qaǵandy órtegen jerge ǵıbadathana salynypty. Órteý rásimine qatysqan adamdardyń barlyǵy zattaryn janyp jatqan otqa tastaǵan. Atap aıtqanda, bas kıimderin, belbeýlerin, qarý-jaraqtaryn, altyndaryn laqtyrdy. Keıbireýleri balqyp ketken. Sonyń barlyǵyn zerdeleý ústindemiz. Ǵıbadathana ishinen qaǵannyń músini jáne labırınt tabyldy. Músin qazir ulttyq mýzeıde tur.
Ekinshisi, Óskemennen 20 shaqyrymdaı jerde ornalasqan Aqbaýyr shatqalynan saq dáýirine jatatyn qonys tabyldy. Kólemi – 1 jarym shaqyrymdaı. Onda óndiristik keshender, metall jáne aýylsharýashylyq ónimderin óńdeıtin sheberhanalar, qysh peshteri, temir ustasy, súıekten tas quraldar jasaıtyn sheberhana bolǵan. Bul bizdiń dáýirimizge deıingi XI ǵasyr. Sensatsııalyq jańalyq desek artyq aıtqandyq emes. Sebebi bul saqtardyń tek kóshpeli emes, otyryqshy ómir saltyn ustanǵanynyń dáleli.
- Osynaý jetistikterdi byltyr Ulybrıtanııadaǵy mýzeıde pash ettińizder. Sheteldikter qandaı áser aldy?
- Kóne ata-babalarymyzdyń mádenıetin, eldegi arheologııalyq qazba jumystarynyń jemisin álem halqyna kórsetkimiz keldi. Sóıtip, óńir ákimdiginiń qoldaýymen Ulybrıtanııanyń London qalasyndaǵy Kembrıdj ýnıversıteti janyndaǵy Fıtsýılıam murajaıynda «Uly dala altyny» kórmesin ótkizýge bel baıladyq. Berel, Shilikti jáne Eleke Sazynan tabylǵan júzdegen biregeı altyn jádigerler usynyldy. Tórt aıǵa sozylǵan kórmeni 25 myńǵa jýyq adam tamashalapty. Kórmemiz sol jyly dúnıejúzindegi mýzeılerde ótkizilgen barlyq sharalardyń ishinde úzdik bestikke endi! Bul biz úshin óte úlken jetistik.
Shynyn aıtý kerek, Eýropa elderi qazaq halqynyń mádenıetin, órkenıetin, tarıhyn bilmeıdi. «Dalada shaýyp júrgen kóshpeliler» dep oılaıdy. Al kórmedegi kóne altyn zattardy, onyń jasalǵan tehnologııasyn, túrli sheberhanalardan shyqqan ónimderdi kórgende qatty tańyrqady. Keıbireýleri tipti emotsııalaryn sózben aıtyp jetkize almady.
- Sheteldik arheologtarmen qandaı baılanys ornattyńyzdar? Birlesken jobalaryńyz bar ma?
- Jańaǵy aıtqan kórmeden keıin Ulybrıtanııadaǵy áriptestermen baılanys kúsheıe tústi. Halyqaralyq ıntegratsııa jańa deńgeıge kóterildi. Aqparat almasyp, olardyń zerthanalaryn paıdalanýǵa múmkindik aldyq.
Sodan keıin elimizdegi jas arheologtardy, stýdentterdi sol jaqqa oqýǵa jiberý úshin kelissóz júrgizdik. Sheteldik ýnıversıtet ókilderi «Jiberińizder, biz árdaıym ashyqpyz. Osy jyldan bastasaq ta bolady. Biraq olar aǵylshyn tilin az da bolsyn bilýi tıis» dedi. Endi aldaǵy ýaqytta Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen Ulybrıtanııaǵa barýǵa nıettilerdi irikteýimiz kerek. Osylaısha halyqaralyq deńgeıde jumys isteıtin bilikti kadrlardy daıyndaýǵa múmkindik týady.
- Eldegi jas arheologtardyń jumysyna, talpynysyna qandaı baǵa berer edińiz?
- Eger Qazaqstanda myqty arheologtar shyqsyn desek, onda olarǵa tıisti jaǵdaı jasaýymyz kerek. Joǵary oqý oryndaryn bitirip jatqan talapty jastarymyz bar. Alaıda osy salada jan tánimen jumys isteıin dese jalaqysy jetpeı, úısiz-kúısiz júrip, sosyn basqa jumysqa aýysyp ketýge májbúr bolady. Kóp jaǵdaıda áleýmettik jaǵdaı kedergi keltiredi. Bizde júıeni basqasha qalyptastyrý kerek dep oılaımyn. AQSh pen Eýropa memleketteriniń ǵylymǵa, arheologııaǵa qandaı kóńil bólip jatqanyn kórip, sodan úlgi alý qajet. Ol jaqta bilim berý júıesi basqandaı, aı saıynǵy shákirtaqy kólemi de joǵary. Taıaýda ǵana-aq elimizde QR Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi quryldy ǵoı. Endi osydan ońdy ózgerister bolady degen úmittemiz.
- Amerıkadaǵy qazaq tarıhshysy Nurlan Kenjeahmet Óskemenniń kóne ataýy jaıly qundy qujattardy tapqany jaıly byltyr BAQ-ta, áleýmettik jelide biraz jazyldy. Onyń aıtýynsha, Óskemen 1757 jylǵa deıin Keńgir-Tura dep atalǵan. Alaıda buny joqqa shyǵaryp, basqa dálel keltiretinder de kezdesýde. Tarıh ǵylymdarynyń doktory retinde óz pikirińizdi bildire ketseńiz?
- Kóne kartalardy zertteseńiz ár qalanyń neshe túrli attaryn tabýǵa bolady. Nurlan Kenjeahmet Óskemenniń burynǵy ataýy Keńgir Tura nemese Tom depti. Negizinen Tom emes Don degen durys. Bala kúnimizde qarttardan «Baıaǵyda ata-babamyz bul shahardy Don dep ataǵan» degenderin esitkenbiz. Jalpy Ertistiń boıyndaǵy Menovnoe, Ahmer sekildi aýyldarynyń barlyǵy qazaqtyń qonystary ǵoı. Olardyń da ataýlary jaıly jazylǵan tarıhı derekter kóp. Nurlandy jaqsy bilemin. Kezinde Qytaıdan atajurtqa oralǵan kezde Almatyda jumysqa da qabyldaǵan edim. Qazir kartografııa salasynda jaqsy jumys istep jatyr. Іsine sáttilik tileımin.
- Elimizde jyl saıyn tuǵyry bıik tarıhı tulǵalarǵa eskertkishter ornatylyp jatyr. Alaıda «eskertkishten góri jol jóndemeı me!» degen syńaıdaǵy pikirler de el arasynda aıtylyp júr. Bul synǵa qalaı qaraısyz?
- Eskertkishterdiń kóbisi memleket bıýdjetine emes, metsenattardyń, jergilikti kásipkerlerdiń qarjysyna salynǵan. Óz ata-babasyna músin qoıatyndar da bar. Olardyń barlyǵyna «qoı» deı almaısyń ǵoı. Biraq árıne, halqymyzdyń shoqtyǵy bıik tulǵalaryna ǵana eskertkish ornatqan durys dep oılaımyn. Bıýdjet qarjysyna boı kóteretin músinder jaıly aıtar bolsaq, óte kóp qajeti joq. Sapasyz, kórkemdik jaǵynan nashar týyndylar da eldiń synyna ushyrap jatady. Endi bul jerde quzyrly mınıstrlikke, ákimdikke qarasty komıssııa óz jumysyna jaýapty qaraýy tıis.
- Oblystaǵy arheologııalyq qazba jumystary týraly eki tomdyq kitap shyǵaraıyn dep jatqandaryńyzdy estidik. Osy jaıly aıtyp ótseńiz.
- Iá. Bul da atqaryp jatqan jumystarymyzdy jurtqa kórsetýdiń bir amaly. «Shyǵys Qazaqstan arheologııasynyń ocherkteri» atty eki tomdyq eńbegimiz kelesi jyly jaryqqa shyǵady dep josparlanyp otyr. Ol úsh tilde, atap aıtqanda, qazaq, orys jáne aǵylshyn tilderinde bolady. Negizi bıyl aıaqtaǵymyz kelgen. Biraq oraıy kelmeı qaldy.
- Arheologııadan sharshap, jalyǵyp, basqa salaǵa aýysý jaıly oı kelip kórdi me?
- Joq. Bir ret te ondaı oı kelmedi. Arheologııa degen basyńdy bir suǵyp alsań, shyǵa almaıtyn óte qyzyqty sala. Qazir 75 jastamyn. 55 jyl boıy osy salada úzdiksiz ter tógip kele jatyr ekenmin. Azdy-kem jetistikke de jettik. Esh ókinish joq. Kerisinshe, el arheologııasyna tıtteı de bolsyn paıda ákelgenime qýanamyn.
- Áńgimeńizge kóp rahmet!