Respýblıka alańy - Táýelsizdik ákelgen kıeli oryn
Tarıhy
Respýblıka alańy Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy Dinmuhamed Qonaevtyń sheshimimen 1980 jyly Qazaq KSR-niń qurylǵanyna 60 jyl tolý kúni quryldy. Buryn ol Memlekettik sáýlet jáne qala qurylysy eskertkishi mártebesine ıe bolsa, 2015 jyly ol tizimnen alynyp tastaldy.
Tarıhı qujattarǵa súıensek, 1980 jyly bul jer «Jańa alań» dep ataldy. 1982 jyly Keńes Odaǵy Kommýnıstik Partııasy Bas hatshysynyń qurmetine L.I.Brejnevtiń esimi berildi. Alaıda 1988 jyly 1 sáýirde KOKP Ortalyq Komıtetiniń, KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń jáne KSRO Mınıstrler Keńesiniń burynǵy ataýy – «Jańa alań» ataýyn qaıtarý týraly qaýlysy jarııalandy.
Keıin 1990 jyly 23 mamyrda Qazaq Keńestik Sotsıalıstik Respýblıkasynyń Joǵarǵy Keńesi ony Respýblıka alańy dep ataý týraly qaýly qabyldady. Bul ataý elimizdiń táýelsizdigi men memlekettik tutastyǵynyń belgisi.
Respýblıka alańy — Dostyq dańǵyly men Jeltoqsan kóshesiniń arasynda ornalasqan. 1986 jyly 17-18 jeltoqsan kúnderi dál osy alańda bostandyqqa, táýelsizdikke umtylǵan qazaq halqy tarıhyndaǵy «Jeltoqsan kóterilisi» eleýli oqıǵa boldy.
1986 jyly 16 jeltoqsanda – Dinmuhamed Qonaev Qazaqstan Ortalyq komıtetiniń birinshi hatshylyǵynan alynyp, ornyna Kolbın taǵaıyndaldy. Bul sheshim jergilikti halyqtyń, ásirese jastardyń narazylyǵyn týdyryp, ony ádiletsiz dep qabyldady. 17 jeltoqsan kúni tańerteń jastardyń narazylyǵy bastalyp, eki kúnge sozyldy. Tártipsizdikter qaıǵyly jaǵdaıǵa ákeldi. Kúni búginge deıin qaza tapqandardyń naqty sany áli belgisiz. Sondaı-aq kólikter, jataqhanalar, oqý oryndary, saýda oryndary men ákimshilik ǵımarattar órtenip, búlingen.
Saıasattanýshy, saıası ǵylymdarynyń doktory, professor Jomart Sımtıkovtyń sózinshe, 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy qazaq halqynyń narazylyǵy men ulttyq bolmysynyń qalyptasýynda úlken ról atqardy.
— 1986 jyldyń jeltoqsany Qazaqstan halqynyń ulttyq bolmysyna degen berik sezimin, ádiletsizdikke qarsy shyǵa alatynyn kórsetti. Bul sát Keńes Odaǵyndaǵy bıliktiń ortalyqtandyrylýyn qysqartýdy jáne búkil elde ózin-ózi anyqtaý úshin ulttyq kúresti qoldaýdy qosa alǵanda, odan ári reformalar úshin bir serpin boldy, — dedi ol.
1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasynan keıin Gennadıı Kolbın Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy qyzmetinde qalyp, bul qyzmetti taǵy úsh jyl boıy jalǵastyrdy.
Almatydaǵy Respýblıka alańynyń tarıhy munymen bitpeıdi. 1992 jyly Táýelsizdik alǵannan keıin Naýryz meıramy munda alǵash ret toılana bastady, keńestik kezeńde ony eski alańda qarapaıym toılaýǵa ruqsat etilgen. Sodan beri jyl saıyn 22 naýryzda myńdaǵan almatylyq kún men túnniń teńelýin toılaý úshin alańǵa jınaldy.
1986 jylǵy jappaı narazylyqtardan keıingi taǵy bir qaıǵyly oqıǵa 2022 jyldyń qańtarynda boldy. 4 qańtarda myńdaǵan adam qatysqan mıtıng bastaldy. Almatydaǵy tártipsizdikter kezinde 149 adam qaza taýyp, qala ákimdigi, Prezıdent Rezıdentsııasy, Bas prokýratýra, Qazaqstan teleradıokompanııasy sııaqty mańyzdy ǵımarattar, sondaı-aq basqa da birqatar nysan órtendi.
Qıraǵan ǵımarattardyń kópshiligi qalpyna keltirildi, biraq keıbireýi tolyǵymen buzyldy. Muqııat saraptamadan keıin «Qazaqstan» teleradıokompanııasynyń ǵımaraty súrilip, onyń ornyna zamanaýı medıa ortalyǵy salynyp jatyr. Prezıdent rezıdentsııasynyń kesheni de buzyldy, munda azamattarǵa arnalǵan qoǵamdyq saıabaq salynady. Qala ákimdigine kelsek, ony qalpyna keltirý jumystary aıaqtalyp, ǵımarat burynǵy jumysyna qaıta oraldy.
Sáýlet
Munda mańyzdy eskertkishter men sáýlet nysandary ornalasqan. Kópshilik kórsetilimder, saltanattar, merekeler, áskerı sherýler, halyqtyq serýender ótkiziletin oryn. Bul qaladaǵy eń úlken alań, uzyndyǵy 580 metr.
Respýblıka alańynyń basty kórikti jeri- Táýelsizdik monýmenti. Shota Ýálıhanovtyń jetekshiligimen avtorlar ujymymen quryldy. Bul eskertkish qazirgi Qazaqstannyń sımvoly. Táýelsizdik monýmenti kompozıtsııasynyń ortasyn 28 metrlik stella alyp tur, onda qanatty barsqa bılik júrgizip otyrǵan aty ańyzǵa aınalǵan «Altyn adam» beınesi músindelgen.
«Táýelsizdik tańy» monýmenti 2006 jyly Jeltoqsan oqıǵasynyń 20 jyldyǵyna oraı ashyldy. Monýment Almaty qalasyndaǵy Jeltoqsan men Sátbaev kósheleriniń qıylysynda ornalasqan.
Eskertkish 3 bólikten turady. Ortasynan qaq aıyrylǵan qos baǵan ótken jáne bolashaq daý-janjaldardy sıpattaıdy, memleket erkindik alyp, táýelsizdik saltanat qurǵanyn bildiredi. Eskertkishtegi oń qolyna jelbiregen oramal, sol qolyna sımvoldyq qus ustap alǵa umsynǵan áıel beınesi halyqty birlik pen yntymaqqa shaqyrýdyń belgisi ispetti. Eskertkish táýelsizdik úshin, ult bolashaǵy, urpaq taǵdyry úshin janyn qıǵan qazaq jastaryna arnalǵan.
Jyl saıyn 16 jeltoqsanda osynda 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy qurbandaryn eske alý monýmentine gúl qoıý rásimi ótedi. Munda osy is-sharalarǵa qatysýshylar men qoǵamdyq uıymdardyń ókilderi jınalady.
Sondaı-aq 2022 jyly Qańtar oqıǵasy kezinde qaza bolǵandarǵa arnalǵan «Taǵzym» memorıaly ashyldy.
«Taǵzym» memorıaly – kóp satyly sáýlet kesheni. Bul eskertkish ártúrli tústen turatyn tórt emotsıonaldy-arhıtektýralyq bólikke bólinedi. Atap aıtqanda, aqshyl sur bóligi eńserýdi, qara tús qańtar oqıǵasy kezindegi dúrbeleń men úreıdi beıneleıdi, al sur bóligi – qurban bolǵandar men tógilgen qannyń, adam shyǵynynyń sımvoly, aq tús turaqtylyq pen damýǵa umtylýdy, qoǵamnyń ál-aýqatyn, ulttyń ózin-ózi tanýyn, kúsh pen ádiletti memleketke degen senimdi bildiredi. Ár bólikte halqymyzdyń uly tulǵalarynyń qanatty sózderi jazylǵan tastar men stellalar ornatylǵan.
Alańnyń ortalyq kompozıtsııalyq erekshe orny – Almaty qalasy ákimdiginiń ǵımaraty. Onyń aınalasynda Almaty oqýshylar saraıy, Sondaı-aq, Kazinform agenttigin qosa alǵanda, telearnalar men ınternet-basylymdardyń keńseleri ornalasqan apparattyq-stýdııa kesheni bar. «Okean» dúkeni jáne basqa da ǵımarattar ansambli qalyptasady.
Bir kezderi kásipkerlerdiń strategııalyq mańyzdy aýmaqqa qonystanýǵa talpynystary boldy. Sóıtip, 2007 jyly munda jerasty saýda oıyn-saýyq ortalyǵynyń qurylysy bastalyp, jergilikti turǵyndarǵa biraz qolaısyzdyqtar týdyrdy. Qurylysy keshiktirilip, nysan 2012 jyly ǵana aıaqtaldy. Degenmen, jaqynda bul ortalyq bolashaqta balalarǵa arnalǵan ǵylymı murajaıǵa aınalatyny belgili boldy.
1986 jylǵy jeltoqsandaǵy mıtıngini uıymdastyrýshylardyń biri almatylyq Ermuhanbet Qýandyq tilshimizben áńgimesinde osy saýda úıiniń qurylysyna qatysty bir oqıǵany aıtyp berdi.
Onyń aıtýynsha, 2007 jyly «Jeltoqsan» qoǵamdyq uıymy bul jobaǵa qarsy bolǵan.
Belsendiler bul jerde memorıaldyq aımaq – saıası qurbandardy eske alý sımvolyna aınalatyn «Arbat» túrin qurý kerek dep sanaıdy.
— Alaıda, keıinirek talqylaýlar barysynda saýda ortalyǵy salynsa, alańǵa kóp adam tartylady, olar eskertkishtermen, tarıhpen tanysý arqyly bul jerdiń mańyzyn tereńirek túsine alady degen sheshim qabyldandy, — dedi ol.
Ermuhanbet Qýandyq 1986 jylǵy jeltoqsandaǵy mıtıngige qatysqany úshin sottalǵan 99 adamnyń biri. Ol 5 jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy, biraq keıin jaza merzimi 2 jylǵa deıin qysqartylyp, 1989 jyly aqpanda Qaraǵandynyń «Karlag» eńbekpen túzeý lagerinen merziminen buryn bosatyldy. 1991 jyly Prezıdent jarlyǵynan keıin ol Jeltoqsan oqıǵasyna qatysýshylarmen birge aqtaldy.
Jeltoqsan oqıǵasyna qatysqan aqyn Bolat Sharaqymbaı sol bir surapyl kúnderdi júregi syzdap eske alady. Onyń aıtýynsha, «Jeltoqsan» Qazaqstan úshin jaı ǵana tarıhı beles emes, ol erliktiń, kúrestiń jáne táýelsizdikke umtylýdyń sımvoly.
«Jeltoqsan» – árqaısymyz úshin, búkil elimiz úshin qıyn da azapty taqyryp retinde jadymyzda saqtalatyn taqyryp», – deıdi ol.
Búgin Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev el turǵyndaryna Táýelsizdik kúnimen quttyqtady.