Reseı jáne Qazaqstan: strategııalyq áriptestik
Qazaqstan táýelsizdigin jarııalaǵan sátten bastap Reseı – elimizdiń strategııalyq seriktesi jáne odaqtasy boldy. Reseı Federatsııasy men Qazaqstan Respýblıkasy arasyndaǵy dıplomatııalyq qatynastar 1992 jyldyń 22-qazanynda ornady. Negizin qalaýshy qujattar – 1992 jylǵy 25 mamyrdaǵy Dostyq, yntymaqtastyq jáne ózara kómek týraly shart (eki ret, 2002 jáne 2012 jyldary avtomatty túrde kelesi 10 jylǵa uzartyldy), 1998 jylǵy 6 shildedegi XXI ǵasyrǵa baǵdarlanǵan Máńgilik dostyq jáne odaqtastyq týraly deklaratsııa jáne 2013 jylǵy 11 qarashada qol qoıylǵan XXI ǵasyrdaǵy tatý kórshilik jáne odaqtastyq týraly shart (2014 jylǵy 22 jeltoqsanda kúshine endi).
2018 jylǵy 9 qarashada Astanada Reseı men Qazaqstan Prezıdentteri Vladımır Pýtın men Nursultan Nazarbaev eki eldiń 2019-2021 jyldarǵa arnalǵan birlesken is-qımyl josparyna qol qoıdy. Qazirgi ýaqytta elder arasynda túrli salalarda 480-nen astam negiz qalaýshy sharttar men kelisimder jasaldy.
Eki jaqty yntymaqtastyqtan basqa, taraptar sondaı-aq Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy (TMD), Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymy (UQShU), Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymy (ShYU) jáne Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq (EAEO) sheńberinde ózara áreket jasaıdy. 2018 jyly Reseı men Qazaqstan Kaspııdiń quqyqtyq mártebesi týraly konventsııaǵa qol qoıǵan bes Kaspıı mańy memleketiniń qataryna kirdi.
2020 jylǵy 29 qańtardan bastap Ermek Kósherbaev – Qazaqstannyń Reseıdegi Tótenshe jáne Ókiletti elshisi. Qazaqstandaǵy Reseı elshiligin 2018 jyldyń 7 aqpanynan bastap Alekseı Borodavkın basqarady.
Joǵary deńgeıde
Eki eldiń strategııalyq áriptestigin nyǵaıtýda memleket basshylarynyń turaqty kezdesýleri men kelissózderi jetekshi ról atqarady. Tek sońǵy on jyl ishinde Reseı prezıdentteri Qazaqstanǵa resmı jáne jumys saparlarymen 14 ret keldi: Dmıtrıı Medvedev (2008-2012 jyldary Memleket basshysy qyzmetin atqarǵan) – eki ret, Vladımır Pýtın – 12 ret. Qazaqstan prezıdentteri osyndaı kezeńde Reseıge 39 ret bardy: Nursultan Nazarbaev memleket basshysy retinde (1990-2019 jyldary qyzmet atqarǵan) – 31 ret jáne Respýblıkanyń Tuńǵysh Prezıdenti mártebesinde tórt ret, Qasym-Jomart Toqaev – tórt ret. Qasym-Jomart Toqaevtyń 2019 jylǵy 3-4 sáýirdegi Reseıge sapary onyń respýblıka prezıdenti qyzmetine kiriskennen keıingi alǵashqy sheteldik sapary boldy.
Saýda-ekonomıkalyq baılanystar
Reseı men Qazaqstan arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq otyn-energetıka jáne taý-ken metallýrgııa salalarynda, aýyl sharýashylyǵynda, kólik jáne baılanys, avtomobıl jasaý, mashına jasaý, óńdeý, hımııa jáne aeroǵarysh ónerkásibi salalarynda neǵurlym tabysty damýda.
1999 jyldan bastap quramyna segiz kishi komıssııa (kólik, ǵylym jáne jańa tehnologııalar, ónerkásip, otyn-energetıka kesheni, sondaı-aq óńiraralyq jáne shekara mańy, bankaralyq jáne ınvestıtsııalyq, áskerı-tehnıkalyq, mádenı-gýmanıtarlyq yntymaqtastyq jónindegi) kiretin yntymaqtastyq jónindegi Reseı-Qazaqstan úkimetaralyq komıssııasy jumys istep keledi. 2021 jylǵy 28 sáýirde Qazan qalasynda eki eldiń úkimetteri arasynda 2021-2025 jyldarǵa arnalǵan ekonomıkalyq yntymaqtastyqtyń keshendi baǵdarlamasy bekitildi.
Reseı – Qazaqstannyń negizgi saýda seriktesteriniń biri, respýblıkaǵa ımporttalatyn ónim kólemi boıynsha birinshi oryn alady. Jyl saıyn qazaqstandyq syrtqy saýdanyń jalpy kóleminiń 20%-ǵa jýyǵy Reseımen jasalatyn mámilelerge tıesili. Qazaqstannyń úlesine Reseıdiń jalpy syrtqy saýda aınalymynyń orta eseppen 3%-y tıesili.
2020 jyldyń qorytyndysy boıynsha elder arasyndaǵy ózara saýda kólemi 19 mlrd 65 mln AQSh dollaryn qurap, jańa koronavırýs pandemııasy jaǵdaıynda 2019 jylmen salystyrǵanda 4,9%-ǵa (20 mlrd 52 mln dollar) kemigen. Salystyrý úshin: 2015 jyly elder arasyndaǵy taýar aınalymy 15 mlrd 569 mln dollardy, 2016 jyly – 13 mlrd 39 mln dollardy, 2017 jyly – 17 mlrd 482 mln dollardy, 2018 jyly 18 mlrd 219 mln dollardy qurady (Reseı FKQ derekteri). 2020 jyly Reseıden Qazaqstanǵa 14 mlrd 31 mln dollarǵa taýar eksporttaldy, al Reseıge qazaqstandyq ımport 5 mlrd 34 mln dollardy qurady. Eki jaqty taýar aınalymynyń negizin ónerkásip jabdyqtary men kólik quraldary, mıneral ónimderi, metaldar, hımııa ónerkásibi ónimderi, azyq-túlik taýarlary men aýyl sharýashylyǵy shıkizaty quraıdy.
Qazirgi ýaqytta Reseı men Qazaqstanda ekonomıkanyń túrli salalarynda 11 myńnan astam birlesken kásiporyn jumys isteıdi. Elder avtomobıl jasaý, ushaq jasaý, munaıdy tereń óńdeý, sondaı-aq agroónerkásip kesheni qaıta óńdeý salalarynda birlesken jobany iske asyrýda. Reseıdiń barlyq derlik iri bıznesi Qazaqstanda bar, onyń ishinde «Rosatom», «Gazprom», «Lýkoıl», «Rýsal», «Kamaz», «Sberbank», «Bılaın», «Evrohım» jáne t. b. ataýǵa bolady.
Qazaqstan ekonomıkasyna quıylǵan reseılik ınvestıtsııalardyń jıyntyq kólemi 15 mlrd dollardan asady, al Reseıge Qazaqstan tarapynan jasalǵan ınvestıtsııa 4 mlrd dollardan astam baǵalanady.
Munaı, gaz, ýran
Eki el arasynda 2002 jyldyń 7 maýsymynan bastap Qazaqstan munaıynyń Reseı aýmaǵy arqyly álemdik naryqtarǵa tranzıti týraly uzaq merzimdi kelisim qoldanylady. Qazaqstan ken oryndarynan tranzıttiń negizgi kólemi Kaspıı qubyr konsortsıýmynyń munaı qubyrlary arqyly (KQK; 50%-ǵa Reseı men Qazaqstan úkimetterine tıesili; jylyna 30-60 mln tonna) tankerlerge otyn tıeletin Novorossııskige deıin jáne Atyraý-Samaraǵa deıin (jylyna shamamen 15 mln tonna), odan ári eksporttaý úshin «Transneft» kompanııasynyń qubyr júıeleri arqyly Novorossııskige deıin júzege asyrylady.
Reseıdiń «Lýkoıl» kompanııasy Qazaqstanda 1995 jyldan bastap jumys isteıdi. «Hvalynskoe», «Tsentralnaıa», «Jeńis» jobalarynda, Teńiz jáne Qarashyǵanaq ken oryndaryndaǵy jobalarda, «Kaspıı qubyr konsortsıýmy» munaı tasymaldaý jobasynda, sondaı-aq Kaspıı teńiziniń qazaqstandyq sektoryndaǵy «Ál-Farabı» jobasynda (buryn I-P-2 dep atalǵan) ınvestor.
2002 jyldan bastap «Gazprom» jáne «QazMunaıGaz» – «QazRosGaz» kompanııalarynyń birlesken kásiporny jumys isteıdi. Ol qazaqstandyq gazdy ishki jáne syrtqy naryqtarda óńdeýmen, tasymaldaýmen jáne ótkizýmen aınalysady. «Gazprom» qazaqstandyq Tsentralnoe («Lýkoıl» jáne «Qazmunaıgazben» birge) jáne Imashev ken oryndaryn ıgerý jobalaryna qatysady.
2016 jylǵy jeltoqsanda Global Gas Group («Global gaz grýp») kompanııalar tobyna kiretin «Gazprom eksport» AAQ jáne qazaqstandyq Global Gas Regazification («Global gaz regazıfıkeıshn») Reseıden Qazaqstanǵa avtomobıl kóligimen az tonnaly suıytylǵan tabıǵı gazdy jetkizýge kelisimshartqa qol qoıdy. «Gazprom transgaz Ekaterınbýrg» JShS shyǵarǵan reseılik STG alǵashqy partııasy respýblıkaǵa 2017 jyldyń qańtarynda jiberildi.
Reseı men Qazaqstan ýran óndirý jáne baıytý boıynsha birneshe birlesken kásiporyn, onyń ishinde Angarsk qalasynda (Irkýtsk oblysy, RF), «Zarechnoe» jáne «Aqbastaý» (Túrkistan oblysy, Qazaqstan) halyqaralyq ortalyǵyn qurdy. Sondaı-aq elder Sverdlovsk oblysynyń Novýralsk qalasyndaǵy Ýral elektrohımııalyq kombınatynyń negizinde Ýral elektrohımııalyq baıytý ortalyǵynyń jobasyn júzege asyrady («TVEL» kompanııasynyń quramyna kiredi).
Qaýipsizdik úshin
Reseı Federatsııasy men Qazaqstan arasyndaǵy áskerı saladaǵy ózara is-qımyl 1994 jylǵy 28 naýryzdaǵy Áskerı yntymaqtastyq týraly shartqa, 2013 jylǵy 30 qańtardaǵy áýe shabýylyna qarsy qorǵanystyń biryńǵaı óńirlik júıesin qurý týraly kelisimge, 2013 jylǵy 24 jeltoqsandaǵy Áskerı–tehnıkalyq yntymaqtastyq týraly shartqa jáne basqa da qujattar – barlyǵy 60-tan astam qujatqa negizdeledi.
2020 jylǵy 16 qazanda Nur-Sultanda Reseı men Qazaqstannyń Qorǵanys mınıstrleri Sergeı Shoıgý men Nurlan Ermekbaev eki eldiń áskerı yntymaqtastyǵy týraly jańartylǵan shartqa qol qoıdy (ol kúshine engennen keıin 1994 jylǵy 28 naýryzdaǵy shart qoldanylýyn toqtatady). Jańartylǵan Sharttyń erejelerine sáıkes áskerı yntymaqtastyq áskerı bilim berý men kadrlardy daıarlaýdy, qarý-jaraq pen tehnıkany jetkizýdi, birlesken ekijaqty jáne kópjaqty oqý-jattyǵýlarǵa, áskerlerdiń jaýyngerlik daıarlyq is-sharalaryna qatysýdy qosa alǵanda, keń aýqymdy máseleler boıynsha júzege asyrylady.
Eki eldiń Qarýly Kúshteri óńirlik qaýipsizdik jáne qorǵanys, terrorızmge jáne ekstremızmge qarsy is-qımyl salasyndaǵy yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan birlesken oqý-jattyǵýlardy turaqty ótkizip turady. Sondaı-aq Reseı men Qazaqstan UQShU aıasyndaǵy túrli is-sharalarǵa qatysady.
2013 jylǵy 30 qańtarda Astanada Qazaqstan men Reseı Qorǵanys mınıstrleri Ádilbek Jaqsybekov pen Sergeı Shoıgý áýe shabýylyna qarsy qorǵanystyń biryńǵaı óńirlik júıesin (ÁShQQ) qurý týraly kelisimge qol qoıdy. Ol kelesi bes jyldyq kezeńderge avtomatty túrde uzartý múmkindigimen bes jylǵa jasaldy (2014 jylǵy 30 maýsymda kúshine endi). Qujat eki eldiń áskerleri nemese áýe shabýylyna qarsy qorǵanys kúshteri negizinde biryńǵaı júıeni qurýdy jáne qoldanýdy qarastyrady.
Ǵaryshtyq masshtabta
Qazaqstan men Reseı Qazaqstan Respýblıkasy Qyzylorda oblysynda ornalasqan Baıqońyr ǵarysh aılaǵyn birlesip paıdalanady. 1991 jyly Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin ol Táýelsiz Qazaqstannyń menshigine aınaldy. 1994 jylǵy 28 naýryzda RF jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń prezıdentteri Borıs Eltsın men Nursultan Nazarbaev qol qoıǵan kelisimge jáne 1994 jylǵy 10 jeltoqsandaǵy jaldaý týraly shartqa sáıkes ǵarysh aılaǵy Reseıge 20 jylǵa jalǵa berildi. 2004 jyldyń qańtarynda jaldaý merzimi 2050 jylǵa deıin uzartyldy, jyl saıynǵy jaldaý aqysy 115 mıllıon AQSh dollaryn quraıdy. Qazirgi ýaqytta ǵarysh aılaǵynan reseılik «Proton-M» (2001 j. bastap), «Soıýz-2.1 a» jáne «Soıýz-2.1 b» (2006 j. bastap) zymyran-tasyǵyshtaryn ushyrý júzege asyrylýda. Sonymen qatar, qazirgi ýaqytta tek Baıqońyrdan Reseı Halyqaralyq ǵarysh stantsııasyna (HǴS) ekspedıtsııa ekıpajdarymen birge «Soıýz MS» basqarylatyn kemelerin jibere alady.
Baıqońyr boıynsha yntymaqtastyqty keńeıtý sheńberinde Reseı men Qazaqstan ǵarysh aılaǵynda jańa ǵaryshtyq zymyran keshenin (ǴZK) qurýdy kózdeıtin «Báıterek» jobasymen birlesip jumys isteýde. «Báıterek» ǴZK týraly ekijaqty úkimetaralyq kelisim 2004 jylǵy 22 jeltoqsanda Máskeýde jasaldy. Osy keshennen reseılik perspektıvaly «Soıýz-5» («Ertis») zymyran-tasyǵyshyn pılotsyz ushyrýdy júzege asyrý josparlanýda. Sondaı-aq «Báıterekten» «Odaq-5» negizinde ázirlenetin «Soıýz-6» zymyran-tasyǵyshyn ushyrý múmkindigi qarastyrylýda. «Báıterek» ǴZK-nyń «Odaq-5» - pen ushý synaqtarynyń bastalýy 2023 jylǵa josparlanǵan, «Odaq-6» ǵarysh kesheninen alǵashqy ushyrý 2025 jyly ótýi múmkin.
Yntymaqtastyq sheńberinde Reseı Qazaqstan úshin KazSat («Qazsat») baılanystyń úsh spýtnıgin saldy. Birinshi apparat – KazSat-1 2006 jyly maýsymda Baıqońyrdan reseılik «Proton-K» zymyran-tasyǵyshymen ushyryldy. Kelesi eki apparat «Proton-M» kómegimen Jer tóńiregindegi orbıtaǵa shyǵaryldy: 2011 jyly shildede KazSat-2, 2014 jyly sáýirde – KazSat-3 iske qosyldy.
2015 jyly 2-12 qyrkúıekte ǵaryshqa qazaqstandyq ǵaryshker Aıdyn Aıymbetov ushty. Ol HǴS-da 18-shi sapar ekspedıtsııasynyń quramynda jumys istedi, Reseıdiń «Soıýz TMA-18M» kemesimen orbıtalyq stantsııaǵa jetkizilip, «Soıýz TMA-16M» kemesimen Jerge oraldy. Aıymbetovke deıin ǵaryshqa ushqandar:
1991 jylǵy 2-10 qazanda Toqtar Áýbákirov ulttyq baǵdarlama boıynsha zertteýlerdi oryndaý maqsatynda keńestik «Mır» stantsııasynda boldy;
1994 jylǵy 1-4 shilde – Talǵat Musabaev (1991 j. KSRO ǵaryshkeri, 2003 j. deıin Reseı ǵaryshkerler jasaǵynda bolǵan), «Mır» stantsııasynda 16-shy negizgi ekspedıtsııa quramynda jumys istedi jáne qazaqstandyq ulttyq baǵdarlama boıynsha eksperımentter oryndady.
Óńiraralyq format
Reseı men Qazaqstan óńirleri arasyndaǵy tikeleı baılanystardy nyǵaıtý maqsatynda 2003 jyldan bastap jyl saıynǵy óńiraralyq yntymaqtastyq forýmdary ótkizilip keledi. Bul formattaǵy alǵashqy kezdesý 2003 jyly Ombyda ótti. 2020 jyldyń qarasha aıynda Kókshetaýda ótýi tıis XVII forým koronavırýs pandemııasyna baılanysty 2021 jylǵa aýystyryldy.
Forýmdar aıasynda ár jyldary Kaspııdegi shekara mańy yntymaqtastyǵy men seriktestigi, otyn-energetıka salasyndaǵy ózara is-qımyl, kólik, keden, ekologııa, shekaradaǵy qaýipsizdikti qamtamasyz etý, esirtki trafıgi men zańsyz kóshi-qonǵa qarsy kúres jáne t.b. máseleler talqylandy. 2019 jylǵy qarashada Ombyda ótken XVI forýmda «Reseı-Qazaqstan» shekara mańy yntymaqtastyǵy baǵdarlamasynyń tujyrymdamasyna, Reseı-Qazaqstan shekarasyndaǵy ótkizý pýnktteriniń jumys isteýi jónindegi birlesken is-qımyl baǵdarlamasyna, sondaı-aq óńirler men kásiporyndar jelisi boıynsha birneshe qujatqa qol qoıyldy.
Qazirgi ýaqytta Reseıdiń 85 óńiriniń 76-sy Qazaqstannyń barlyq 14 oblysymen, sondaı-aq Nur-Sultan jáne Almaty qalalarymen saýda-ekonomıkalyq baılanysta. Jalpy, Qazaqstan men RF sýbektileri arasynda 300-ge jýyq kelisim bar. Óńiraralyq yntymaqtastyqqa ekijaqty saýda kóleminiń 70%-y, al shekara mańyndaǵy oblystarǵa 40%-ǵa jýyǵy tıesili. Máskeý, Sankt-Peterbýrg, Tatarstan, Sverdlovsk, Chelıabınsk, Orynbor oblystary jáne t. b. sııaqty Reseı óńirleri úshin Qazaqstan jetekshi saýda áriptesteriniń biri.
Halyqtar erligi umytylmaıdy
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda Qazaqstannan 1,5 mıllıonǵa jýyq adam maıdanǵa attandy, 600 myńǵa jýyq adam qaza tapty, 500-ge jýyq qazaqstandyq Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe boldy. Soǵys ýaqytynda respýblıkada 400-den astam ónerkásiptik kásiporyn jumys istedi, olardyń 150-ge jýyǵy maıdan aımaǵynan kóshirildi. Aýyl sharýashylyǵy maıdan men tyldy azyq-túlikpen, ónerkásipti shıkizatpen jáne áskerı maqsattaǵy ónimmen qamtamasyz etti.
KSRO ydyraǵannan keıin Reseı men Qazaqstan Ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy Jeńis týraly tarıhı estelikti saqtaý maqsatynda osy salada túrli is-sharalar men jobalardy uıymdastyrady: soǵys jyldaryndaǵy muraǵat qujattaryn tsıfrlandyrý, soǵys jyldarynda qaza tapqan qazaqstandyq sarbazdardyń súıekterin izdestirý jáne qaıta jerleý, birlesken ǵylymı konferentsııalar, kitaptar men maqalalar jarııalaý jáne t. b.
2020 jyldyń qazan aıynda RF Qorǵanys mınıstri Sergeı Shoıgý Qazaqstannyń qorǵanys vedomstvosynyń basshysy Nurlan Ermekbaevqa qazaqstandyqtardyń Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda jaýdy talqandaýǵa qosqan úlesi týraly muraǵat qujattaryn tapsyrdy.
Gýmanıtarlyq ólshem
Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy mádenı-gýmanıtarlyq saladaǵy qatynastar eki eldiń mádenıet mınıstrlikteri arasyndaǵy 1993 jylǵy 14 sáýirdegi kelisimmen retteledi.
2019 jyly Reseıdiń Mádenıet mınıstrligi men Qazaqstannyń Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń 2020-2022 jyldarǵa arnalǵan yntymaqtastyq baǵdarlamasyna qol qoıyldy. Altaı ólkesi, Bashqurtstan, Máskeý, Sankt-Peterbýrg, Tatarstan, Omby, Sverdlov oblystary jáne basqa da óńirler Qazaqstanmen gýmanıtarlyq baılanystardy turaqty negizde ustap turady. 2003 jyly Reseıde Qazaqstan jyly ótti. 2004 jyl Qazaqstandaǵy Reseı jyly retinde ataldy.
Nur-Sultan qalasynda Reseı Ǵylym jáne mádenıet ortalyǵy – Reseı yntymaqtastyǵy ókildigi jumys isteıdi. Onyń qoldaýymen respýblıkamyzda reseılik mádenıet jáne ǵylym qaıratkerleriniń kontsertteri, kórmeleri, sheberlik synyptary, ǵylymı konferentsııalary men semınarlary uıymdastyrylady.
Budan bólek, Reseı men Qazaqstannyń murajaılary, teatrlary, kitaphanalary túrli baǵyttar boıynsha (mádenı almasýlar, kórmeler, gastrolder jáne t.b.) belsendi túrde yntymaqtasady. 2020 jyldyń naýryz aıynan bastap koronavırýs pandemııasy jaǵdaıynda kóptegen mádenı sharalar onlaın platformalarda ótkizile bastady. Reseı Federatsııasyndaǵy Qazaqstan elshiliginiń málimetteri boıynsha, úkimetaralyq kelisimderge sáıkes, 2003 jyldan bastap Reseı úkimeti Qazaqstan azamattaryn reseılik joǵary oqý oryndarynda oqytý úshin bilim berý granttaryn bólip júr. 2019-2020 oqý jylynda Reseıdiń joǵary oqý oryndarynda 73 myń 660 qazaqstandyq stýdent oqydy. (2018-2019 oqý jylynda – 65 myń 571).
Elder arasyndaǵy qoldanystaǵy kelisimder aıasynda birlesken ǵylymı jáne bilim berý jobalary, stýdentterdi daıyndaý jáne almasý, oqytýshylardyń biliktiligin arttyrý jáne ǵylymı taǵylymdamalar júzege asyrylady.
2000 jylǵy 30 qarashada qol qoıylǵan Reseı, Belarýs, Qazaqstan, Qyrǵyzstan jáne Tájikstan azamattarynyń ózara vızasyz saparlary týraly úkimetaralyq kelisim negizinde Reseı men Qazaqstan arasynda vızasyz rejım qoldanylady. Shekaralyq baqylaý belgisi bar kóshi-qon kartasy bolǵan jaǵdaıda bir eldiń azamattary basqa eldiń aýmaǵynda tirkeýsiz 90 kún boıy bola alady. Reseı-Qazaqstan memlekettik shekarasyn kesip ótý úshin eki eldiń azamattary ishki pasporttardy paıdalanady.