Reseı tarıhshylary birlesip jumys isteýge daıyn
Eń bastysy, elge keregi - aqıqat tarıh. Osyǵan baılanysty «Aıqyn» gazeti sheteldik tarıhshy, saıasattanýshylarmen ǵalamtor arqyly baılanysqa shyǵyp, qyzyqtyrǵan saýaldardyń birqataryna jaýap aldy. Suhbat Máskeý memlekettik ýnıversıteti tarıh fakýltetiniń dekany, aqparattyq-saraptamalyq ortalyqtyń dırektory Alekseı Vlasovpen boldy (suhbattasqan - Gúlbarshyn Sabaeva).
- Alekseı Vıktorovıch, sheteldik tarıhshylar bizdiń elde bolyp jatqan jańalyqtardan qalys qalǵysy kelmeıtinin aıtyp jatyr. Olardyń kózqarasy biz úshin qundy. Al Reseı tarıhshylarynyń kózqarasy qandaı?
- Memlekettik hatshy Marat Tájınniń tarıhty qaıta zerdeleý týraly usynysyn Reseı tarıhshylary men saıasattanýshylary qyzý talqylap jatyr. Kúni búginge deıin muraǵattarda zerttelmeı, zerdelenbeı jatqan qundy materıaldardyń kóp ekeni belgili. Qazaqstandyq tarıhshylar birinshi kezekte Máskeýdiń, Sankt-Peterbordyń muraǵattarymen tanysýy kerek. Alaıda, Qazaqstan men Reseıdiń qarym-qatynasyna qatysty taptyrmaıtyn derekterdiń shekaralas oblystardaǵy aımaqtyq muraǵattarda da barshylyq ekenin belgili. Sondyqtan Qazaq eli tarıhqa memlekettik deńgeıde mán berip, baǵdarlama qabyldap jatsa, buǵan deıin belgisiz bolyp kelgen kóptegen jaıttardyń beti ashylady dep oılaımyn.
Tarıh qaltarysynda bizdiń erkimizben sanaspaıtyn jaǵdaılar kóp. Qazaqstan 300 jyl boıy Reseıdiń qol astyndaǵy otar elderdiń biri boldy. 70 jyldyq tarıhy bar KSRO kezeńi týraly áńgime - óz aldyna bólek taqyryp. Búginde qazaq túgili Reseı tarıhy muraǵat, derekkózderine negizdelmeı turǵanyn ashyq aıtýymyz qajet.Eýrotsentrızmmen ábden ýlanǵan sheteldik kópesterdiń, barlaýshylardyń, áskerı adamdardyń nemese geograftardyń qazaq nemese orys tarıhy týraly jazbalaryna synı taldaýsyz, sózsiz aqıqat dep qaraýǵa bola ma? Biz ol derekkózderdiń bárin baıypty túrde qaıta paıymdaýǵa, búgingi ǵylymnyń bıiginen qaraǵanda, olardyń eshqandaı syn kótermeıtinin túsinýge tıispiz. Máselen, eshbir ǵalym búginde Anglııa tarıhyn Makoleıdiń nemese Frantsııa tarıhyn Mıshleniń eńbekterine súıenip zerttemeıdi ǵoı. Mysaly, Túrki qaǵanattarynyń biregeı órkenıetin erte feodalızm termınderimen paıymdaıtyn bolsaq, eshteńeni de túsine almaımyz jáne qara dúrsin sulbany qaıtalaı beremiz. Sol sııaqty, qazaqtar men orystardyń etnogenezin marksıstik strýktýralızm aıasynda qarastyrsaq, onda biz kezekti tyǵyryqqa tirelemiz.
Qazir TMD keńistigindegi elderdiń birsypyrasy ulttyq tarıhyn qaıta zerdeleýge kóshti. TMD elderi tarıhy soǵys júrip ótken eldi mekenderdiń syrtqy kórinisin eske túsiredi. Sebebi tarıh erinbegenniń ermegine aınalyp ketti. Saıasattanýshy da, tarıhshy, jýrnalıst te tarıhshy, tipti ádebıetshi de tarıhshyǵa aınaldy. Bul qoǵamdy adastyrady. Ǵylymı tarıh tek aqıqatqa ǵana súıenýi tıis. Bul rette Qazaqstan men Reseı tarıhshylary ortaq problemamen betpe-bet qalyp otyr der edim. Sondyqtan Marat Tájınniń alańdaýyn orys tarıhshylary jaqsy túsinedi.
- Memlekettik hatshy Tájın myrzanyń ulttyń sanasyn kóterý, qazirgi zamanǵy ulttyq kózqarasty qalyptastyrý máselesine reseılik tarıhshylar qalaı qaraıdy?
- Biz de osy maqsatpen alǵa jyljyp kelemiz. Qazir tarıhty aqtańdaqtardan tazartatyn kez jetti. Bizge jańa keńistik, jańa óris kerek. Alaıda tarıhty jazǵan kezde, nostalgııaǵa berilgen qaýipti. Ony Memlekettik hatshy M.Tájın de ashyq aıtyp otyr. Totalıtarlyq memlekette ult máselesin sheshýdiń barlyq «ǵajaıyp» joldaryn ashyp kórsetý - qazirgi tarıhshylardyń paryzy. Ekinshiden, ótken kúnge shynaıy kózqaraspen qarap, XX ǵasyrdyń tarıhyn barynsha tarazylap alǵan jón. Sebebi XX ǵasyrdyń jańǵyryǵy áli basylǵan joq. HH ǵasyrdaǵy saıası oqıǵalardyń keıbir keıipkerleri áli ortamyzda júr. Keńes dáýirin kórgen, Keńes Odaǵyn saǵyna eske alatyndar bizdiń elde de, sizderdiń elderińizde de bar. Biz olardyń kózqarasyna qurmetpen qaraýymyz qajet.
TMD elderi táýelsiz el retinde úshinshi onjyldyqqa aıaq bastaldy. Osy jyldar ishindegi saıası oqıǵalar ǵasyrlarǵa júk bolady. TMD elderi memlekettilikti qalyptastyrýdyń tranzıtti kezeńin artqa tastady. Oıymyzdy jınaqtaıtyn kez jetti. Qazaqstannyń ótpeli kezeńiniń ereksheligi nede edi? Qalyptasqan memleket degenimiz ne? Táýelsizdiktiń negizgi belesteri qandaı? Qandaı qaýip-qaterden óttik, qoǵamnyń ekonomıkalyq, saıası jáne mádenı júıesi qalaı quryldy? Osy suraqtardyń bárine dáıekti ári anyq jaýap berý - tarıhshylardyń mindeti. Eger biz, ótken ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldary týraly aıtsaq, Stalınniń tulǵasyna soqpaı kete almaımyz. Sol jyldardaǵy tarıhı oqıǵalardyń basym kópshiligi Stalınniń tóńireginde órbıdi. Al Stalınniń tarıhyn KSRO tarıhynan bóle-jara qaraı almaımyz. Stalın tragedııasy - KSRO halyqtarynyń tragedııasy. HH ǵasyrdyń alǵashqy jartysyndaǵy KSRO halyqtarynyń tragedııasyn búgingi Reseımen salystyra qaraıtyndarmen kelise almaımyn.
Tarıh bizdiń qalaýymyzben jazylmaıdy. Sondyqtan biz tarıhtan bir-birimizden alystatatyn emes, bir-birimizdi jaqyn tanýǵa sebep bolatyn jaıttarǵa kóbirek kóńil bólýimiz kerek. Tarıh arqyly óz elińniń ǵana emes, ózge elderdiń de tarıhyna qurmetpen qaraýdy úırenýimiz kerek.
- Jaqynda Reseı men Ózbekstannyń tarıhshylary úlken jobany qolǵa aldy. Sol jaıly aıta ketseńiz.
- Biz ózbekstandyq áriptesterimizben birge ózbektiń jańa, ulttyq tarıhyn jazýǵa kiristik. Bul saıasattanýshylar aıtyp júrgendeı, Reseıdiń qyryq qatparly saıasatynyń jemisi emes, eki el tarıhshylary arasyndaǵy ıntegratsııalyq baılanystyń nátıjesi ǵana. Bul bastama ózbek qoǵamynyń da kóńilinen shyqty dep oılaımyn. Ázirge ózbekstandyq basylymdarda qarsy pikirler aıtylyp jatqan joq. Menińshe, mundaı jobany sizderde de qolǵa alatyn kez kelgen tárizdi. Sebebi tarıh - qubylys, tarıh - tiri aǵza. Ol ózgerip otyrady. Tarıhshylar arasyndaǵy pikir alýandyǵy da zańdy. Biraq resmı Astana men Máskeýdiń elderimizdiń ortaq tarıhy týraly kózqarasynda sonshalyqty alshaqtyq joq. Sondyqtan Marat Tájın myrzanyń tarıhty qaıta zerdeleý týraly usynysyn bir-birimizdi jaqynnan tanýǵa baǵyttalǵan qadam dep baǵalaýymyz kerek. Tájın myrzanyń usynysy aıasynda, qazaq tarıhshylaryn Reseıge, Máskeý jáne Sankt-Peterbor murajaılaryna is saparǵa jiberý týraly sheshim qabyldanǵanynan habarym bar. Biz muny eki eldiń tarıhshylary úshin bir-birimen erkin suhbattasýǵa múmkindik beretin dıalogtar alańy dep qabyldaýymyz qajet.
- Áńgimeńizge rahmet.