Reseı qazaqtary arasyndaǵy batyrlar týraly kóp eshteńe aıtylmaı keledi - baspasózge sholý
***
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys, onyń ishinde Uly Otan soǵysy aıaqtalǵaly, mine, tabany kúrekteı 68 jyl ótti. Al, endi osy surapyl soǵys shejiresi betterin paraqtaǵanda, áli de bolsa aıtylmaǵan sóz, ashylmaǵan qupııalar kóp ekenine kóz jetkizesiń, dep jazady «Egemen Qazaqstan» búgingi sanyndaǵy «Reseı qazaqtary arasyndaǵy batyrlar týraly kóp eshteńe aıtylmaı keledi» degen maqalada. Maqala avtory Memleket tarıhy ınstıtýtynyń dırektory, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Búrkitbaı Aıaǵannyń aıtýynsha, kúni búginge deıin osy qandy shaıqasqa qansha qazaqstandyq qatysqanyn, olardyń qanshasy qaza taýyp, qanshasy tiri qalǵanyn da dóp basyp aıta almaı kele jatyrmyz.
«Oǵan kinálini alystan izdeýdiń qajeti joq. Bárin shatastyryp jibergen Keńes memleketi men Kommýnıstik partııa júrgizgen ıdeologııa. Mysaly, I.V.Stalın kezinde KSRO halyqtary Uly Otan soǵysynda 7 mln. azamatynan aıyryldy dese, N.S.Hrýşev adam shyǵyny 12 mln. dedi. Al, L.Brejnev zamanynda 15-20 mln. dep júrdik. Ol, ol ma, 1991 jyly KSRO Qorǵanys mınıstri alapat soǵysta opat bolǵandar sanyn 29 mln. adam dep kórsetti. Keıbir ǵalymdar KSRO 40 mln.-ǵa jýyq azamatynan aıyryldy degendi de aıtady», - dep jazady avtor.
Ǵalym Keńes Odaǵynyń batyry ataǵyn alǵan qazaqstandyqtardyń, sonyń ishinde Mánshúk Mámetovanyń, 28 panfılovshylardyń arasynda bolǵan Danıl Kýjabergenovtiń taǵdyry týrasynda tyń derekter keltiredi.
«Kezinde «Qazaq ulttyq entsıklopedııasy» birshama aqparat jınap (5 tom), 100-ge tarta qazaq batyry bar dep jazǵan bolatyn. 339-bette Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn alǵan 11 qazaq respýblıkadan tys jerde týǵan dep kórsetilgen edi», - degen málimetter keltiredi.
Osydan keıin ol Omby oblysyna jasaǵan sapary týraly jazyp, ondaǵy ǵalymdar Omby qazaqtarynyń entsıklopedııasyn jazyp jatqanyn aıtady. Sol Omby oblysynan soǵysqa attanyp, erlik jasaǵan birqatar qandastarymyz týraly qysqasha maǵlumattar beredi. Tóleý Sársembaev, Almuq Maıemerov, Dúıseke Músetov, Luǵat (Lıýkot) Saǵyndyqov, Eskendir Beıiskenov syndy batyrlarǵa jeke-jeke toqtala kele, avtor: «Ókinishke qaraı, osyndaı azamattardyń attary Reseıde kóp aıtylmaıdy. Qazaqstan zertteýshileri de olardy esten shyǵaryp alǵan sııaqty. Meniń estýimshe, Altaı óńirinde de 2-3 qazaq Batyr ataǵyn alǵan, olar týraly da eshkim tis jarmaıdy. Reseıdiń bizben shekaralas Astrahan, Saratov, Volgograd, Orynbor, Chelıabi, Qorǵan, Túmen, Barnaýl oblystarynan myńdaǵan qazaq soǵysqa attanǵan. Olardyń taǵdyry ne boldy? Bizge beımálim. Іzdep jatqan adam joq», - degen qynjylysyn bildiredi.
Ońtústikte opera jáne balet teatry ashylǵanda kóńilde kóp kúdiktiń bolǵany ras. «Bul bekzat ónerdi jergilikti halyq túsine me, qadirin bile me, qanshalyqty kórermen jınaı alady?», degen saýal árbir jannyń kókeıinde turdy. Ýaqyttan artyq tóreshi joq qoı, aradaǵy bes jyl bárin óz ornyna qoıyp berdi. Qaıbir kúni opera jáne balet teatry V maýsymnyń jabylýyna oraı kórnekti kompozıtor E.Rahmadıevtiń «Qamar sulýyn» qoıdy. Az ǵana ýaqyttyń ishinde bul óner ujymy eldiń ystyq yqylasyna bólenip, óz kórermenin jınap úlgeripti. Qoıylym júrgen eki kúnde de zal tolyp otyrdy, dep jazady «Egemen Qazaqstan» búgingi sanyndaǵy «Ońtústikte opera bar» degen maqalasynda.
«Opera - ónerdiń shyńy». Shynynda 90 paıyz vokaldyq ónerden turatyn opera ártisteriniń sheberligi men shydamdylyǵyna tańǵalmasqa sharań joq. Máselen, Ýkraınanyń barlyq qalalarynda derlik opera teatrlary bar. Bir ǵana Nıý-Iork qalasynda 500-ge jýyq trýppa bar eken. Bizdiń elimizde osymen úshinshi teatr jumys istep jatyr. Árıne, táı-táı basqan Shymkenttegi teatrdyń deńgeıin Eýropa elderiniń opera teatrlarymen salystyrýǵa bolmas. Olarda operanyń myń jyldyq tarıhy bar. Árıne, Ońtústikte jaǵdaı jasalsa, áli de bul teatrǵa kóptegen jastar keler edi. Jergilikti bılik qoldan kelgenniń bárin jasap otyr. Osynyń ózi úlken jetistik. Shetelde mundaı óner ujymdary kóbinese baı adamdardyń demeýshiligi arqasynda kúnin kóredi. Ázirge bizdiń elde operaǵa qoldaý jasaımyn, osy ónerge demeýshi bolamyn dep otyrǵan azamattar joqtyń qasy. Áıtse de «kósh júre túzeledi» emes pe?», deıdi halyq ártisi Rahıma Jubatyrova.
Aıta ketý kerek, «Qamar sulý» qoıylymynyń rejısseri Qazaqstannyń halyq ártisi Ǵafız Esimov, al basty rólderdi Qazaqstan Respýblıkasynyń mádenıet qaıratkeri Ý.Seıilbekova men halyqaralyq baıqaýlardyń laýreaty E.Jandarbaı somdady.
***
Bir top belsendi qazaq blogerleri bastaǵan Dombyra Party sharasy Qazaqstannyń túkpir-túkpirindegi irili-kishili qalalardy sharlap, álemniń iri qalalary - Portý, Berlın, Ankaraǵa deıin ulasyp ketti. Bul týraly «Aıqyn» gazeti «Dombyra Party halyqaralyq trendke aınaldy!» degen maqalasynda jazady.
Jaqynda Astananyń 15 jyldyǵyna oraı belsendi bloger, aýdarmashy Nurǵısa Asylbekov shetelde oqıtyn qazaq jastarynyń basyn qosyp, London men Ystambul qalalarynda merekelik Dombyra Party-di uıymdastyrdy. Bir qýanarlyǵy, Londondaǵy sharaǵa 40-qa taıaý qazaq azamaty jınalsa, Ystambuldaǵy fleshmobqa 30-dan astam qyz-jigit kelip, dombyra úniniń shetelde kúmbirlep, tanylýyna atsalysa bildi. Buǵan sheteldik azamattar men týrısterdi taǵy qosyńyz. Shetelde oqyp jatqan stýdentter men turyp jatqan qandastarymyzdyń aıtýynsha, Astana kúnine oraılastyrylǵan bul merekelik shara jastardyń elge degen saǵynyshyn basýǵa sep bolyp, patrıottyq sezimderin kótergen.
- Búgingideı alabóten qundylyqtar alǵa shyqqan zamanda oǵan tótep berer rýhanı ımmýnıtetke qajettilik oıanary sózsiz. Qazaq yqylymnan dombyranyń qońyr úninen rýhtanǵan, qýattanǵan. Qazir qarap otyrsam, nebári bir jyldyń kóleminde tıtimdeı ǵana fleshmob halyqaralyq trendke aınaldy, jer-jerdegi qandastarymyzdy uıystyra bildi. London men Ystambulda ótken Dombyra Party-de erekshe unaǵany - sol qalalardy mekendegen qazaqtar dýman barysynda bir-birimen etene tanysyp, telefondarymen almasyp jatty. Bógde elde bótensimeı, yntymaqtasýyna da dáneker, demek, bul keshter, -deıdi sharany uıymdastyrýshy Nurǵısa Asylbek.
Onyń aıtýynsha, dombyra patıdi ótkizýshiler - basybaıly jumysbastylar. «Erigip júrgen eshqaısysy joq. Bastańǵyny arzan oıyn-saýyq úshin ótkizip jatyr deýshiler jáne qateleser: bara-bara órisi keńeıip, jaǵrapııasy árige ketken Dombyra fleshmoby dúrkirep jatyr! Úkimetten bir tıyn aqsha suratpaı, eshbir grant ataýlyǵa táýeldi bolmaı, ózdiginen ótip jatqan dúnıe bul. Qazaq saharasynan dombyra renessansyn baıqaısyz. Onyń shashbaýyn kótere alý bizge sert. Dombyranyń úni barda kelimsek túsiniksiz únge jastarymyzdyń boı aldyrmasyna senemiz. Dombyrany birinshi kezekte ózimiz kerek qylýymyz shart. Ózimizdi ózimiz jarylqap alýymyz kerek. Tórde ilinýli turǵan dombyra jaı aksessýar bop qalmaýy tıis. Bizdiń kóksegenimiz osy», - deıdi ol.
Temirtaýdyń, Qaraǵandy oblysynyń ǵana emes, tutas Qazaqstannyń ekonomıkalyq ahýalyna aıryqsha áseri bar alpaýyt kompanııa - «Arselor Mıttal Temirtaý» AQ óz mindettemelerin jetkilikti deńgeıde oryndap otyrǵan joq. Kompanııanyń Temirtaýdaǵy metallýrgııalyq kombınaty jańǵyrtý kórmeı tozyp tur. Tabıǵatty qorǵaý mindettemesi tolyq oryndalmaýda, eńbek qatynastaryn jaqsartý aqsap jatyr. Bul jóninde Úkimet basshysy Serik Ahmetovtiń qatysýymen Temirtaýda ótken jıynda aıtyldy, dep jazady «Aıqyn» «Ahmetov alpaýyt kompanııany synady» atty maqalasynda.
Basylymnyń jazýynsha, «Arselor Mıttal Temirtaý» AQ jumysy men Temirtaýdyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýy máseleleri boıynsha keńes barysynda Serik Ahmetov qalanyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýynda basty ról atqaratyn kompanııanyń jumysynda birqatar olqylyqtar bar ekenine toqtaldy.
«Sońǵy ýaqytta kombınatta óndiristik kórsetkishterdiń kemigeni baıqalýda. Oǵan domna peshteriniń yrǵaqty jumys istemeýi men jabdyqtardyń tozýy negizgi sebep bolyp otyr», - dedi S.Ahmetov.
Sondaı-aq problemalar qatarynda jańǵyrtý josparynyń, tabıǵatty qorǵaý sharalarynyń tolyq oryndalmaýy, daıyn ónimderdi satý saıasatynyń jetildirilmeýi, eńbek qatynastarynyń múmkindiginshe jaqsartylmaýy máseleleri ataldy.
Keńes barysynda Premer-Mınıstr kásiporynǵa tehnologııalyq aýdıt júrgizýge, kemshilikterdi joıý men óndiristik protsesterdiń tıimdiligin arttyrý boıynsha nusqaýlar ázirleýge ókim etti.
Eńbek qatynastary máselesine kóńil bólgen S.Ahmetov búgingi kúnge naqty eńbek quramynyń belgilengen normatıvten tómen ekenin atap kórsetti. Kompanııanyń qyzmetkerler sanyn qysqartý saıasatyn synǵa aldy.
«Bul normatıvterdi kásiporynnyń ózi daıyndap, ol kásipodaqpen kelisilip, IJTM (Indýstrııa jáne jańa tehnologııalar mınıstrligi) ony bekitken bolatyn. Endi normatıvti tómendetýge eshkimge erik berilmeıdi. Bul jerde jaýapkershilik máselesi tur, osy erejeni ustaný qajet», - dedi bul máselege baılanysty Premer-Mınıstr.