«Reseı-Qazaqstan-Qytaı» úshtigi: Memleket múddesin qorǵaý ońaı emes
Osy oraıda biraz suraqtar da týyndaıdy. Qazaqstan men Qytaıdyń qazirgi ortaq jobalaryna kórshi Reseı qalaı qaraıdy? Qytaı úshin Qazaqstan tıimdi me, Reseı me? Al Reseı úshin she? Kúnshyǵys eliniń qarjysyn tartamyz dep, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqqa múshe eki memleket áriptes emes, básekeles bolyp ketpeı me? Ekonomıkadan buryn qoǵamnyń sanasy qytaılyq óndiristerdiń ashylýyna daıyn ba? Qazaqstan ǵana emes, Reseıdiń ózi «qytaılyq qater» psıhologııasynan aryla ala ma? «Qazaqstan - Reseı» sarapshylar forýmyna kelgen mamandar osy máselelerdiń tóńireginde oı qozǵaǵan edi.
Qazaqstan qytaılyq menedjmentti meńgerse - utylmaıdy
Ashyǵyn aıtý kerek, búginde Qazaqstan men Qytaı arasynda saıası dıalog qana emes, ekonomıkalyq baılanystar da kúsheıip keledi. Sóz joq, oǵan «Nurly jol» baǵdarlamasyn Qytaıdyń «Bir beldeý - bir jol» bastamasymen sheber ushtastyra bilýimiz de óz yqpalyn tıgizdi. Osynyń arqasynda ortaq jobalar qolǵa alynyp, alpaýyt memlekettiń qyrýar qarjysyn el ekonomıkasyna tartýǵa múmkindik týdy. «Bylaısha aıtqanda, ortaq jumystyń ıdeologııalyq bir máni paıda boldy. Jumys ta jaqsy júrip ketti. Biraz máseleler ortaq múdde turǵysynan sheshile bastady. Máselen, Astanadaǵy LRT jobasynyń ózi ekijaqty yntymaqtastyqtyń bir kórinisine aınaldy. Atalǵan jobanyń qurylysyna qytaılyq kompanııa atsalysyp jatyr. Qytaıda monorelspen júretin ondaı qoǵamdyq kólikter kóp. Osy saladaǵy úlken tájirıbe bizge de paıdaly bolady», - deıdi qazaq-qytaı yntymaqtastyǵy jónindegi «China Center» xalyqaralyq ortalyǵynyń bas dırektory Ádil Káýkenov.
Al iri jobalardyń ishinde Lıanıýngan portyndaǵy qazaqstandyq termınal, «Qorǵas» halyqaralyq ortalyǵy jáne taǵy basqa ortaq bastamalar bar. «Endigi másele, qoǵamnyń ózi osyndaı tyǵyz baılanystarǵa daıyn ba? Sebebi qoǵamnyń bir bóligi Qytaıǵa saqtyqpen qarasa, ekinshi jaǵy múldem basqasha oılaıdy. Máselen, osyndaı otyrystarda sóz sóıleıtin sarapshylar geosaıasat pen san alýan syn-qaterler jaıynda jıi aıtyp, xalyqtyń úreıin kúsheıtip otyrady. Al bıznes ókilderi ondaıǵa bas qatyrmaıdy. Olar naqty ınvestıtsııalar týraly aıtady, ony Qytaıdan tartý qajettigi jóninde sóıleıdi. Sondyqtan sarapshylarǵa bir ótinish bar, aýany qarpyp, joq jerden problema izdemeı, naqty Qazaqstan ekonomıkasyna qajetti nárseler jaıynda aıtqan durys», - dep atap kórsetti Káýkenov
Sarapshynyń oıynsha, Qazaqstan qytaılyq óndiristerdi ashýǵa daıyn bolýy qajet. Qoǵamdyq kózqaras jaǵynan ǵana emes, texnıkalyq, tipti maman jaǵynan daıyn bolǵan jón. Sebebi naryqtyq zamanǵa beıimdelgen qytaılyq menedjmenttiń talaptary múldem basqa. Al onyń qyr-syryn meńgergender kóshten qalmaıdy. «Shyny kerek, qoǵamnyń qazirgi kózqarasyn eskersek, aldaǵy ýaqytta qytaılyq óndiristerdi kóshirý jumysy qanshalyqty tabysty ótetinin eshkim dóp basyp, aıta almaıdy. Sebebi zaýyttardy kóshirý, ol jaı stanoktardy kóshire salý ǵana emes. Onymen birge mamandar, top-menedjerler de keledi. Al jergilikti xalyq oǵan daıyn ba? Iá, biz óndiristiń eýropalyq úlgisine úırenip qaldyq. Reseı de óz dosymyz. Endi, qytaılyq óndiriske beıimdele alamyz ba? Másele sonda. Endigi bir másele, Qazaqstan men Reseıdiń baılanystary qalaı órbıdi? Óıtkeni myna jaqtan Eýropaǵa tikeleı jol ashylsa, Reseı jerindegi Transsibir magıstrali qalyp qoımaı ma degen qaýip bar. Menińshe, biz bir odaqqa kirgennen keıin birge jumys jasaýymyz qajet. Bizge ortaq kózqaras kerek. Birlesken jobalar men sonyń barlyǵyn iske asyrýdyń naqty josparyn qabyldasaq ta, artyq etpeıdi», - deıdi Káýkenov.
Ekonomıkalyq odaq aıasynda kemsitýshilikke jol berilmeýi kerek
Rasynda sarapshynyń sózin joqqa shyǵara almaımyz. Óıtkeni qazirgi kezde «Batys Eýropa - Batys Qytaı» dálizi tolyǵymen iske qosylsa, Reseıdiń Transsibir temirjol magıstrali boıynda júk aınalymy báseńdeıdi» deıtin boljamshylar az emes. Buny tipti teriskeıdegi kórshilerdiń osy avtojoldyń óz jaǵyndaǵy bóligin aıaqtaýǵa asyqpaýymen de túsindirýge bolatyn tárizdi. Shynymen, olarǵa bul nege kerek? Bul ǵana emes, baqsaq Reseıde ispetti máseleler az emes sekildi. Máselen, Reseıdiń teńiz porttarynda qazaqstandyq kásipkerlerge qatysty dıskrımınatsııa áli de bar. Ol jerde Qazaqstannan keletin júkterdi uzaq ustaıdy. Keden qyzmetkerleri bolsa, aldymen óz júkterin, ıaǵnı reseılik ónimderdi tıep jatady. Qazaq kásipkeriniń «biz bir odaqtanbyz, ereje bárimizge ortaq emes pe?» dep jalynǵanynan basqa qolynan keler qaıran da joq. Mundaıǵa reseılik kedenshi: «endi, biz aldymen óz júkterimizdi jiberýimiz kerek qoı», - dep, ashyq aıtatyn kórinedi. Soǵan qaraǵanda, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq aıasyndaǵy ekonomıkalyq ıntegratsııa joǵary jaqta úlken qoldaýǵa ıe bolsa da, jergilikti jerde kóptegen kedergilerge tap bolyp jatady. Sonyń ishinde psıxologııalyq kedergi - burynǵy taptaýryn pikir, keńestik kóqaras ta óz áserin tıgizip otyr. Bireýler burynǵy zamandy ańsap, bolashaqqa jańa kózqaraspen qaraı almasa, ekinshisi ótken-ketkendi áli kúnge deıin renishpen eske alady. Sonyń barlyǵy adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasqa, ekonomıkalyq baılanystarǵa áser etpeı qoımaıdy. Endi, ne isteý kerek?
QR Tuńǵysh Prezıdentiniń qory janyndaǵy álemdik ekonomıka men saıasat ınstıtýtynyń mamany Asqar Nurshanyń aıtýynsha, osy tyǵyryqtan shyǵýdyń kompromısti joly bar. Ony Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev ta únemi meńzep otyrady. «Máselen, qazirgi kezde XX ǵasyrǵa qatysty ekijaqty tarıhı kózqaras bar. Bir tarap ony «kolonıalızm dáýiri - asharshylyq pen ult qaımaqtarynyń qyrylǵan ýaqyty, sosyn ekologııalyq apattardyń kezeńi» dese, endi bir top sol tustaǵy ındýstrııalandyrýdy, tyń ıgerý men halyqtar dostyǵyn alǵa tartady. Bylaısha aıtqanda, bir jaǵy - negatıv, ekinshi jaǵy - pozıtıv. Prezıdent bolsa, ótken tarıhqa qaraýdyń kompromısti jolyn usynyp otyr. Elbasynyń aıtýynsha, tarıhtyń qaterli tustaryn joqqa shyǵarmaı, oń tájirıbeniń bar ekenin moıyndaýymyz qajet. Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy qarym-qatynastarda da sondaı «formýla» bolýy tıis. Negizi, reseılikter ony jaqsy túsinedi. Alaıda Eýropa men Ýkraınamen qyzý pikirtalasqa túskende ótken-ketken tarıhty óz kózqarasyna salyp, sony tolyǵymen qorǵap shyǵýǵa tyrysady. Tarıhtyń qaterli betterin moıyndaý qajet. Odan Eýropanyń derjavalary da ótti. Áıtpese, tarıhtyń sol bir qaterli tustary bárimizdi tyǵyryqqa tirep, ashyq qarym-qatynasqa túsýge únemi kedergi jasap otyrady», - deıdi Nursha.
Alyp kórshiler neni ańdıdy?
Sonymen, Qazaqstan men Reseı kedendik shekaralardy alyp tastasa da, jergilikti jerdegi mentalıtetti, odan týyndap jatqan kedergilerdi, eń bastysy, ortaq tarıhqa qatysty psıhologııalyq tosqaýyldardy áli eńsergen joq. Onsyz tolyqqandy ıntegratsııanyń iske asýy ekitalaı. Al sol ıntegratsııaǵa Qytaı aralassa, qalaı bolady? Reseıdiń «Bir beldeý - bir jol» atty qytaılyq bastamaǵa kózqarasy qandaı? BRIKS-ty zertteý jónindegi ulttyq komıtettiniń dırektory, Azııadaǵy reseılik strategııa ortalyǵynyń jetekshisi Georgıı Toloraıdyń aıtýynsha, Reseı de eýrazııalyq ıntegratsııaǵa úlken senim artyp otyr. Osy oraıda ol «Bir beldeý - bir jol» (aǵylshynsha - Belt and Road Initiative, sarapshylar ortasynda qysqasha «BRI» dep ataıdy -avt.) bastamasyna sol ıntegratsııany iske asyrýdyń bir joly retinde qaraıdy. «Endi, atalǵan bastamada Qytaıdyń óz múddesi bar. Sóz joq, negizgi maqsat - qytaılyq bıznesti damytý. Árıne, sonyń arqasynda Qytaıdyń ekonomıkasy da ósedi. Shyny kerek, biz úshin bul bastama kútpegen jaǵdaı boldy. Sosyn ony eýrazııalyq ıntergratsııamen úndestirý usynysy asyǵys jasaldy dep oılaımyz. Sebebi «BRI» Reseıdiń strategııalyq maqsattaryna sáıkes kele me, joq pa, ol jaǵy áli belgisiz. Sodan bolar, Beıjińde ótken sońǵy forýmda Pýtın «úlken eýrazııalyq áriptestik» týraly aıtty. Al Qytaıdyń «Bir beldeý - bir jol» bastamasy sol áriptestiktiń bir bóligi bolýy qajet sııaqty», - deıdi Toloraı.
Soǵan qaraǵanda, Reseı «BRI»-di ıntegratsııanyń negizgi joly retinde moıyndaǵysy kelmeı, ony «úlken eýrazııalyq áriptestiktiń» bir bóligi retinde ǵana qarastyrýǵa daıyn. Baıqaýymyzsha, atalǵan bastamanyń arǵy jaǵynda Shanhaı yntymaqtastyq uıymy men Azııanyń ońtústik-batys elderiniń qaýymdastyǵy (ASEAN) arasynda baılanys ornatyp, qazirgi eýrazııalyq áriptestikti Tynyq muhıtyna deıin jetkizý ıdeıasy jatyr. Al oǵan Qytaıdan tómen otyrǵan memleketter kelise me? Sosyn Qytaıdyń ózi Tynyq muhıt aımaǵyndaǵy saıası-ekonomıkalyq yqpalyn saqtaýǵa tyrysatyny belgili. Reseıdiń de ustanymy anyq, ol ekonomıkalyq baılanystardyń bir jaqty bolǵanyn qalamaıdy. Sebebi «BRI» arqyly Qytaıdyń ekonomıkalyq ekspansııasy bastalady degen qaýip bar. Osylaısha, Qytaı óz bastamasyn usynsa, Reseı odan da aýqymdy ıdeıany kóterip, Ortalyq Azııada óz yqpalyn saqtaýdy kózdeıtin tárizdi. Eki derjavanyń arasynda saıası senimsizdik te joq emes.
Degenmen, Reseı «Bir beldeý - bir jol» bastamasynyń eýrazııalyq ıntegratsııany kúsheıte túsetinin jaqsy túsinedi. Sebebi onyń aıasynda jobalar qolǵa alynyp, naqty iske asyp jatyr. Al «úlken eýrazııalyq áriptestik» ıdeıasy áli de shıki kúıinde qalyp otyr.
Reseı men Qytaıǵa óz taýarymyzdy sata bilýimiz kerek
Reseı óz maqsat-mindetterin «Bir beldeý - bir jolmen» ushtastyra almaı jatqanda Qazaqstan «Nurly jol» baǵdarlamasyn qytaılyq ıdeıamen birden úndestire bildi. Endi sonyń barlyǵy teriskeıdegi kórshiniń senimsizdigine tirelip qalmasa bolǵany. Árıne, Qazaqstan arqyly ótetin júkterdiń ekonomıkalyq paıdasy zor. Alaıda sol aınalym arqyly óz taýarlarymyzdy da eki derjavaǵa shyǵara alýymyz qajet. Sebebi qazirgi qazaqstandyq taýar aınalymy kóńil kónshiterlik emes. «Búginde Qazaqstan men Eýropa arasyndaǵy saýda-sattyq Reseımen aradaǵy alys-beristen eki ese artyq bolyp tur. Osy bir máseleni umytpaý qajet. Sondyqtan «Qazaqstannyń №1 áriptesi kim?» degende kórshi Reseıdi aıtsaq ta, Eýropanyń úlesi basym ekenin esten shyǵarǵan durys emes», - deıdi Asqar Nursha. Máselen, Eýropa elderin bir memleket retinde qarastyratyn bolsaq, Qazaqstan eksportynyń 50 protsenti Eýropaǵa tıesili. Al Qazaqstanǵa keletin eýropalyq taýarlardyń úles salmaǵy da 57 protsentti qurap otyr. «Demek, bizdiń Eýropamen aradaǵy saýda-sattyǵymyz teń, ári kórshi Reseı men Qytaıdy birge qosqandaǵy alys-beristen artyq. Qazirgi kezde Qazaqstannyń eksportynda Reseıdiń úlesi 10-aq protsentti quraıdy. Qytaı da solaı. Sosyn eki jaqty saýda-sattyqta tepe-teńdik joq. Máselen, Reseı bizden satyp alǵan taýarlarmen salystyrǵanda, óz ónimderin 6 mlrd dollarǵa artyq satyp otyr. Mine, osyndaı máseleler ózara ıntegratsııaǵa da keri áserin tıgizedi», - deıdi sarapshy Asqar Nursha.
Al mundaı jaǵdaıda ne isteý kerek? Bul rette sarapshy «Reseı qazaqstandyq taýarlar úshin óz naryǵyn keńirek ashyp, qazirgi tepe-teńsizdikti qalpyna keltirse, eýrazııalyq ıntegratsııa da kúsheıe túsedi» degen pikirdi ustanady. Rasynda da, bul solaı sekildi. Óıtkeni, saýda-sattyq - bul ıntegratsııanyń qozǵaýshy kúshi. Endeshe ekonomıkalyq odaqta ol birjaqty bolmaýy, ekinshiden, basqa qatysýshy áriptesterdi kemsitýshilikke ushyratpaýy shart. Integratsııa barlyǵyna birdeı tıimdi bolǵany jón. Túıindeı aıtsaq, Reseı búgingi ahýaldy ózinshe saraptan ótkizip, ózgerýge, sonyń ishinde jaqsy jaǵynan ózgerýge tıis sekildi. Bul Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqqa da birinshi kezekte qatysty dúnıe.