Reseı ǵalymy Kalachıdi qutqara ala ma? - baspasózge sholý
***
Taıaýda Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Abyraly óńirindegi Qaınar aýylynyń turǵyndary qara qasqyr kóripti, dep jazady "Egemen Qazaqstan" gazeti búgingi sanyndaǵy "Qara qasqyr" atty maqalasynda.
Gazettiń jazýynsha, turqy bólek ańdy úńgiriniń janynda fototuzaqqa ilindirgender de bar. Alaıda, tún ishinde túsirilgendikten qasqyr beınesi anyq emes. Astanadan kelgen Abzal Qanapııanov esimdi azamat pen onyń qasyndaǵy shopan qurǵan fototuzaqtan soń álgi jyrtqysh apanyn tastap ketip, qaıta boı kórsetpepti. Aıtýlarynsha, úıirlesterinen túsi de, turqy da bólek dala taǵysynyń uzyndyǵy 2,5 metr, salmaǵy 130 kılo tartady. Syryna úńilgender atalǵan ańdy Semeı polıgonynyń zardabynan, ıakı radıatsııadan paıda bolǵan mýtant-qasqyr deıdi. Tipti, kúndiz apanynda jatady, túnde ǵana jortady eken degen sóz de bar.
Avtordyń málimetinshe, jalpy, qara qasqyr Mońǵolııanyń Baıan-Ólgeı aımaǵynda 1960 jylǵa deıin bolǵan eken. Odan keıin joıylyp ketken kórinedi. Baıan-Ólgeı aımaqtyq tarıhı-ólketaný murajaıynda atalǵan ańnyń terisi saqtalǵan. Osydan bir-eki jyl buryn QatonQaraǵaı ulttyq-tabıǵı parkiniń saıatker-bıology Nurlan Qarabaevpen áńgimeleskenimizde, Altaıdaǵy ańshylardyń da qara qasqyr aýlaǵanyn jetkizgen. Biraq mamandar Altaıdaǵy qara qasqyrdyń ıtpen shatys tuqym ekenin anyqtaǵan. Al Qaınarda jortqan qara qasqyrdyń ıadrolyq jarylys zardabynan paıda bolǵany, álde jaratylystyń tartýy ekeni ázirshe beımálim.
Sondaı-aq atalǵan basylymda "Elimizge qyzyǵýshylyqtyń erekshe kórinisi" degen taqyryppen maqala basylyp otyr. Gazettiń jazýynsha, Túrkııada «Dünya» aldyńǵy qatarly ekonomıkalyq gazetiniń tolyǵymen Qazaqstan Respýblıkasynyń jetistikterine arnalǵan «Qazaqstan» atty arnaıy nómiri jaryq kórdi. Ol Qazaqstannyń jetistikteri týraly aqparattyq-anyqtamalyq materıaldar men maqalalardy, sonymen qatar, Qazaqstan Prezıdentiniń el halqyna Joldaýynyń negizgi qaǵıdalary men «Astana-EKSPO-2017» kórmesi týraly aqparattardy qamtıdy.
Arnaıy shyǵarylymnyń alǵashqy betteri elshiliktiń túrik tiline aýdarǵan Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń Qazaqstan halqyna Joldaýynyń negizgi qaǵıdalarymen bastalady. Kelesi betterde Qazaqstan Syrtqy ister mınıstri E.Ydyrysovtyń «Beıbitshilik pen ósip-órkendeý jolynda teńizderdi baǵyndyra otyryp» atty maqalasy, Túrkııanyń Ekonomıka mınıstri N.Zeıbekshi men Túrkııanyń Indýstrııa, ǵylym jáne tehnologııalar mınıstri F.Yshyktyń qazaq-túrik qarym-qatynastarynyń jaı-kúıi týraly, sonymen qatar, Qazaqstannyń Túrkııadaǵy elshisi Janseıit Túımebaevtyń, saıasatkerlerdiń, akademııalyq qaıratkerlerdiń jáne basqalardyń ekijaqty qarym-qatynastardy qamtıtyn maqalalary jarııalanǵan. Olarda táýelsizdik jyldaryndaǵy Qazaqstannyń jetistikteri, damý baǵdarlamalary, Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn atap ótýge daıyndyq, EKSPO-2017 kórmesin uıymdastyrýǵa ázirlik jáne basqa da mańyzdy máseleler týraly jan-jaqty áńgime qozǵalady.
***
"Aıqyn" gazetinde "Reseı ǵalymy Kalachıdi qutqara ala ma?" degen maqala basylyp otyr. Gazettiń jazýynsha, sońǵy bir jyldan beri Qazaqstannyń Kalachı eldi mekenindegi «uıqy aýrýyna» shaldyqqan adamdardy oıatý máselesi kún tártibinen túspeı kele jatqany belgili.
Alaıda bul keseldi adamdardyń boıyndaǵy sozylmaly aýrýdan kórip otyrǵan qazaqstandyq dárigerlerdiń aıtqanynda qanshalyqty dálel bar? Másele aýyl turǵyndarynyń áli uıyqtap qalýynda bolyp otyr.
Bizdiń bılik budan qutylýdyń jolyn poselkeni kóshirý arqyly tapqan sekildi. Biraq Kalachıdegi «uıqy aýrýyna» qatysty pikirtalas toqtamaı otyr. Usynystar kóp. Osy aptanyń basynda Tomsk polıtehnıkalyq ýnıversıtetiniń ǵalymy, professor Leonıd Rıhvanov Kalachı turǵyndaryna kómektesýdiń jolyn usyndy. Onyń ınjenerlik usynysy kóńilge qonarlyqtaı. Biraq bul joba birshama qarjyny kerek etedi. Reseı ǵalymy jergilikti bılik muny qup kórip otyrmaǵanyn aıtady. Ras Kalachıdegi jaǵdaıdy zertteý úshin arnaıy memlekettik komıssııa qurylǵany belgili. Al Reseı ǵalymy qandaı usynys tastap otyr?
"Jaǵdaıdy sheshý úshin jergilikti jerdegi ýran óndirisin túpkilikti zertteý qajet. Ótken ǵasyrdyń 50-jyldarynan bastap munda ýran óndirisi damyp, óńdele bastady. Munyń zardaby bolatynyn jasyrmaý kerek. Ýran óndirisinen qalǵan gaz bar. Bul - tússiz ınerttik, radondyq gaz. Ol ýran óndirgen tereńdikte jatyr. Belgili bir ýaqytta ol jer betine tarap turady. Munyń hımııalyq zııany orasan zor. Mysaly, kóktem nemese kúzde jerasty sýy joǵary nemese tómen túskende, hımııalyq ýly gaz jer betine shyǵady da, adamdardyń sanasyna áser etip, turǵyndardy narkotıkalyq uıqyǵa shaldyqtyrady. Sóıtip, adamdardyń aǵzasynda tsıtogenetıkalyq ózgerister paıda bolady da, olar uıqyǵa ketedi. Keıbir aǵzalar oǵan tózedi, al álsiz, aýrýshańdyq belgisi bar naýqastar muny kótere almaıdy da, uıyqtap qalady", - deıdi professor Leonıd Rıhvanov.
Aldymyzda «ulystyń uly kúni» - áz Naýryz kele jatyr. Oǵan daıyndyqty memleket qazirden bastaǵan jón dep esepteıdi depýtattar. Bul týraly "Aıqyn" gazeti búgingi sanyndaǵy "Naýryz meıramyna ulttyq mazmun berý kerek" atty maqalasynda jazady. Basylymnyń jazýynsha, Qabıbolla Jaqypovtyń tóraǵalyǵymen ótken Májilistiń keshegi jalpy otyrysynda bir top qalaýly Úkimet basshysy Kárim Másimovke resmı suraý joldady. Aıtqandaı, kúni keshege deıin ıÝNESKO-nyń «Materıaldyq emes qundylyqtar» tiziminde «Naýryz» - Ázirbaıjan, Úndistan, Iran, Ózbekstan, Pákstan, Túrkııa jáne Qyrǵyzstannyń ǵana «qundylyǵy» sanalyp keldi: atalǵan jahandyq tizimge 2009 jyly osy elderdi qosypty. Tek byltyr ǵana osy qatarǵa Qazaqstan kire aldy.
Májilis depýtattary, «Nur Otan» fraktsııasynyń músheleri Aldan Smaıyl, Baqytbek Smaǵul, Maıra Aısına, Gúlmıra Isimbaeva jáne Gúlnár Seıtmaǵanbetovanyń Úkimet basshysyna júginýine Mádenıet jáne sport mınıstri Arystanbek Muhamedıulynyń «naýryz meıramyna ulttyq mazmun berý jónindegi» baspasózde jarııalanǵan oılary yqpal etipti. Búginde qazaqstandyqtar áz Naýryzdy tek án aıtyp, bı bıleıtin, «naýryz-kóje» men baýyrsaq taratylatyn mereke dep túsinetini jasyryn emes. Sóıtip, onyń rýhanı mańyzy men mártebesi tómendeýde.
Qalaýlylardyń baılamynsha, Mádenıet jáne sport mınıstrligi, oblystyq mádenıet basqarmalary qalamgerler men kompozıtorlarǵa arnaıy tapsyrma berý arqyly bul máseleni ońtaıly sheshe alar edi.
«Naýryz - Ulttyq mereke ǵana emes, ulttyq bolmys, ulttyq dástúr, ulttyq minez, ómir dep atalatyn, adamdardyń ǵumyrlarymen ólshenetin, bireý arqyly sónip, bireý arqyly qaıta laýlaıtyn kól-kósir dúnıege, adamzat pen jaratylysqa degen tarıhı kózqaras. Ony jas urpaqtyń tálimine jáne ulttyq qundylyǵyna aınaldyrý bizdiń ulttyq paryzymyz. Talap-tilegimiz qoldaý tapsa, sol paryzǵa adaldyqtyń belgisi dep qabyldaımyz», - deıdi depýtattar.
***
"Ekspress-K" gazetiniń jazýynsha, Aqtóbede 47 jastaǵy iri kásipker Rınat Muhambetalınniń ólimine qatysty qylmystyń beti ashyldy. Maqala «Naverno, sovest zaela» degen taqyryppen berilip otyr. Basylymnyń atap ótýinshe, kásipker iri aıaq kıim býtıginiń ıesi bolǵan. Al ony óltirgen adam sol býtıktiń satýshysy bolyp shyqty. Degenmen ol bul qylmysyn tek taǵy bir áıel adamdy óltirip, ustalǵan soń moıyndaǵan. Kúdikti jaýap berý barysynda 2012 jyldyń 24 qyrkúıeginde "Saýda aýlasy" atty saıajaılyq aýyl mańynda R. Muhambetalındi pyshaqtap óltirgenin moıyndaǵan. Onyń aıtýynsha, sol kúni ol jumystan býtık ıesiniń ruqsatynsyz erterek ketip qalǵan. Sodan bolyp ekeýiniń arasyndaǵy daý-janjal tóbeleske ulasqan. Kúdiktiniń aıtýynsha, R. Muhambetalın oǵan tapansha tirep, qorqytpaq bolǵan kórinedi. Sondyqtan ol ózin-ózi qorǵaý maqsatynda R. Muhambetalındi keýde tusynan pyshaqpen urǵan. Sosyn jumys berýshisiniń múrdesin saıabaq ýchaskesine kómip tastaǵan. Aıta keteıik, polıtsııa qyzmetkerleri múrdeni oqıǵadan keıin biraz ýaqyttan soń taýyp alǵan bolatyn.