Repressııa kezinde qazaqtar birin-biri satty degen KGB-nyń oılap shyǵarǵan qaýeseti - tarıhshy M. Qoıgeldi
- Mámbet aǵa, Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni týraly tarıhshy retinde birer aýyz sóz aıta ketseńiz. Jalpy, repressııanyń qazaq halqyna keltirgen zardaby qandaı? - 1993 jyly Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen 31 mamyr - Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni bolyp jarııalanǵanyn barlyǵyńyz jaqsy bilesizder. Bul, menińshe, óte mańyzdy shara. Degenmen, bir áttegen-aıy, saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tek osy kúni ǵana eske alyp, osy kúni ǵana atap ótemiz. Sosyn taǵy bir jyl boıy bul máseleni eshkim eske almaıdy.
Jalpy, repressııa - bizdiń qoǵamymyzda óte tereń iz qaldyrǵan protsess. Qýǵyn-súrgin - bizdiń halqymyzdyń ulttyq bolmysyn túp-tamyrymen ózgertip ketken oqıǵa dep aıtýǵa bolady. Eger de repressııa bolmasa, bizdiń halqymyz búgin múlde basqa bolar ma edi dep oılaımyn.
Baıaǵyda Ahmet Baıtursynovtyń qyzmettesi Tımofeı Sıdelnıkov degen kisi bolǵan. Oǵan kezinde «qazaq ultshyly» degen aıyp taǵylǵan. Óıtkeni ol qazaqtardyń múddesin qorǵaǵan. «Qazaq jerine pereselenderdi aýdarý toqtatylsyn» degen másele kóterip, sol kezdegi memlekettik dýmanyń 54 depýtatynan qol jınaǵan. Sonyń aıtqan bir sózi bar. «Qazaq halqy Reseı ımperııasyna qosylǵanǵa sheıin, Reseı bıligi ornaǵanǵa deıin óte jaýynger, erjúrek halyq edi. «Eýropalyq rytsarlyqtyń» ilki úlgisi naǵyz osylarda bolǵan. Patsha úkimeti sol halyqtyń qolyndaǵy qarýyn alyp qoıdy, astyndaǵy atyn tartyp aldy. Sonyń saldarynan bul halyq jasyq halyqqa aınaldy» deıdi ol. Bul - Sovet úkimeti ornaǵanǵa deıingi adamnyń pikiri. Al Sovet úkimeti qazaq halqyn qorqytý jaǵynan, jasytý jaǵynan Patsha úkimetin on orady, shańyna da ilestirmeı ketti. Sol jasytýdyń eń negizgi qarýy osy repressııa boldy.
Repressııa qazaq zııalylarynyń bir emes, birneshe býynyn birdeı otap ketti. Alǵashqy bolyp Alashtyqtar ketti, odan keıin Sovet odaǵyn moıyndaǵan zııaly qaýym qyryldy. Solarmen birge ulttyq ıdeıa da qurdymǵa ketti. Biz sony osy ýaqytqa sheıin tolyq sezine almaı, tolyq qoryta almaı, tolyq túsine almaı kele jatyrmyz. Biz qandaı tuńǵıyqtan shyǵyp kele jatqanymyzdy áli de jete túsine alǵan joqpyz. Sondyqtan, erjúrek halyqty jasyq halyqqa aınaldyrǵan repressııanyń qazaqqa tıgizgen zardaby áli joıylǵan joq.
- Al sonda bul zardapty tolyq túsinip, halqymyz basynan ótkergen nebir zulmatty urpaq sanasyna sińirý úshin ne isteý qajet?
- Bul máseleni atqarý úshin eń birinshi memlekettik dárejede repressııa zardabyn túsiný, moıyndaý qajet. Sodan keıin úlken-úlken naqty sharalar belgilenip, repressııadan tıgen zardapty jas urpaqtyń sanasyna jetkizý kerek. Osyndaı jaǵdaıdy basynan ótkergen halyq tek qana qazaq emes. Máselen, evreıler men armıandardy alar bolsaq, olar da nebir náýbetti kórdi. Olar osy tarıhty qazirgi urpaqtyń sanasyna sińirý úshin óte úlken kúsh salady. Túrli sharalar uıymdastyryp, solardy júıeli túrde, maqsatty túrde iske asyryp otyrady. Osyndaı mádenıet bizde de qalyptasýy kerek. Al bizde ol, ókinishke qaraı, áli qalyptaspaı kele jatyr. Mysalǵa, myna repressııa kúnin 31 mamyrǵa belgiledik. Ózderińiz bilesizder, bul kezde balalardyń oqý protsesi aıaqtalyp, barlyǵy demalysqa ketedi. Sonyń saldarynan repressııa kúnine arnalǵan sabaqtar ótilmeı qalady. Meniń oıymsha, qatyp qalǵan eshnárse joq, osy 31 mamyr degen kúndi ózgertip, basqa kúnge aýystyrý kerek. Sosyn barlyq mektepterde repressııaǵa baılanysty ashyq sabaqtar júrgizilip, olardy muǵalimder emes, balalardyń ózderi júrgizý qajet. Sonda ǵana olar osy zulmatty jan-tánderimen túsinetin bolady jáne bolashaqta mundaı qasirettiń bolmaýyna bar kúsh-jigerin salady.
Sonymen qatar, bul jumysty naýqan retinde ǵana emes, júıeli túrde atqarý kerek. Túrli sharalar ótkizilip, eskertkishter kóptep ashylyp, spektaklder qoıylyp, fılmder túsirilýi qajet. Sonda ǵana bul másele tolyqqandy nasıhattalyp, óz deńgeıine kóteriledi.
- Qazir qoǵam arasynda qazaq eshkimnen jeńilgen emes, ony óz ishinen shyqqan jaý ǵana jeńgen. Qýǵyn-súrgin kezinde de bir-biriniń ústinen aryz jazyp, birin-biri ustatyp jibergen degen sózder aıtylyp qalyp jatady. Bul týraly ne deısiz?
- Biz, qazaq halqy, kóptegen tragedııany bastan keshken halyqpyz. Biz bir emes, birneshe ret jeńilgen halyqpyz. Sonyń zardabyn qazirge deıin shegip otyrmyz. Máselen, Kenesary kóterilisi. Ol - jeńilgen tóńkeris. Alash qozǵalysy - ol da jeńilgenniń kórinisi. Halyqty basqarýshy toptyń, barsha zııaly qaýymynyń repressııaǵa ushyraýy - ol jeńilgenniń belgisi emes pe?!
Árıne, repressııaǵa baılanysty aıtar bolsaq, qazaqtar bir-birin ustap berdi, bir-biriniń ústinen aryz jazdy degen pikir bar ekeni ras. Ol pikir qazirgi kezde de aıtylyp qap júr. Men ol pikirmen kelispeımin. Ol kezinde NKVD, KGB-nyń taratqan qaýeseti, ańyzy. «Qazaqtar birin-biri satty, birin-biri ustap berdi» degen durys pikir emes. Birli-jarym faktilerdiń bolýy múmkin. Ondaı faktiler barlyq ultta, barlyq elde bar. Al ony jalpyulttyq kórinis retinde kórsetý, baǵalaý durys emes. Qazaq halqynda ondaı jaman ustanym, jaman ádet bolǵan emes. Men repressııa materıaldarymen jaqsy tanyspyn. 20 jylǵa jýyq KNB-nyń arhıvinde istedim. Tarıhshylardan jańaǵy jappaı birin-biri ustap berý degendi eshkim estigen emes. Sondyqtan bul KGB-nyń kezekti bir qıturqy qaýeseti dep aıtýǵa meniń tolyq qaqym bar jáne ony dáleldep te bere alamyn. Qazaq halqy eshqashan da satqyn halyq bolǵan emes!