Rekordtyq kórsetkish: AQSh-ta jappaı atys nege jıilep ketti
Vashıngtonda ornalasqan Gun Violence Archive-tiń dereginshe, 2022 jyly AQSh-ta 648 jappaı atys boldy, bul tórt jyl burynǵy kórsetkishten eki ese kóp. Mysaly, 2018 jyly elde bolǵan atys sany 336 bolǵan edi. Bıylǵy nebári bir aıdyń ishinde Amerıkada 51 atys bolǵan, ıaǵnı orta eseppen kúnine bir oqıǵadan da kóp bolyp otyrǵan. Málimetterge nazar aýdarsaq, AQSh-ta kúnde atys, keıde tipti bir kúnde birneshe jerde atys-shabys bolyp jatqanyn baıqaýǵa bolady. Bıyldyń ózinde 90-ǵa jýyq adam qaza tapsa, 180-nen astam azamat jaralanǵan. Al 2020 jyly qarý qoldaný saldarynan qaza tapqandar sany 45 myńnan asqan.
Foto:AR
Jalpy jappaı atys dep tórt nemese odan da kóp adamǵa oq atý nemese óltirýdi aıtamyz.
Sarapshylar sońǵy jyldary AQSh-taǵy atystyń kóbeıýin jekkórýshi toptardyń, áleýmettik jaǵdaıy tómen azamattardyń artýymen baılanystyrady. Sondaı-aq úsh jyl burynǵy koronavırýs pandemııasy kezinde de atys-shabys oqıǵalarynyń sany edáýir artqan. Sodan beri atys pen odan kóz jumǵandar sany da kóbeıe túsken. 2019 jáne 2020 jyldar aralyǵynda jappaı atystardyń jalpy sany jylyna 417-den 610-ǵa ósken. 2021 jyly 690 oqıǵa tirkelse, ótken jyly 648 oqıǵa anyqtalǵan.
Qarý týraly zań aıasyndaǵy pikirtalas
2022 jyldyń maýsymynda AQSh Kongresiniń Senaty eldegi qarý aınalymyn baqylaýdy kúsheıtý týraly zań jobasyn maquldady. Atalǵan bastamany 65 senator (15 respýblıkashyl, qalǵany demokrattar) qoldady, Respýblıkalyq partııanyń 33 ókili qarsy boldy.
Keıinnen AQSh prezıdenti Djo Baıden qarý aınalymyn baqylaýdy kúsheıtý týraly Zańǵa qol qoıdy. El prezıdentiniń aıtýynsha, bul sońǵy otyz jylda qabyldanǵan eń batyl sheshimderdiń biri bolyp otyr.
Atalǵan zań boıynsha, qarý satyp alatyn jastardy tekserý jumystary kúsheıtiledi, sonymen qosa otbasynda zorlyq-zombylyq jasaǵan qylmyskerlerdiń kópshiligine bes jylǵa deıin qarý satyp alýǵa tyıym salynady. Mundaı sharalar Shtattarǵa Qyzyl Tý týraly zańdardy engizýge múmkindik beredi, bul bılikke qoǵamǵa qaýipti dep tanylǵan adamdardyń qarýyn alyp alýdy jeńildetetin bolady.
Foto:© AFP 2019 / SCOTT OLSON / GETTY IMAGES NORTH AMERICA
AQSh-tyń Federaldy tergeý bıýrosy (FBI) qarý satyp alýshy 21 jasqa tolmaǵan bolsa, olardyń jeke málimetterin qatań tekserýge múmkindik alady.
Degenmen joǵaryda atap ótkendeı, bul zań jobasyna kóptegen respýblıkashyl depýtat qarsy shyqty. Olardyń aıtýynsha, atalǵan zań azamattardyń bostandyǵyna qol suǵady. Óıtkeni konstıtýtsııada qarýdy saqtaý jáne alyp júrýge ruqsat berilgen. Alaıda demokrattar men qarýdy baqylaýdy jaqtaýshylar basqa shekteýlermen birge jartylaı avtomatty qarýǵa múldem tyıym salýdy qoldap otyr.
Keıin Demokratııalyq partııa basymdyqqa ıe keıbir shtattar qarý-jaraq týraly zańdardy jaqsartý sharalaryn qabyldady, al respýblıkashyldar basqaratyn shtattar qarý-jaraqqa qatysty shekteýlerge qarsy shyǵyp, moıyndamaýǵa áreket jasaǵan.
AQSh azamattarynda qansha qarý bar?
Búginde Amerıkadaǵy jeke qarý-jaraq sanyn esepteý qıyn, óıtkeni elde adamdar ózderiniń qarý-jaraqtarynyń bar-joǵyn tirkeıtin málimetter bazasy joq.
AQSh-tyń Alkogol, temeki, atys qarýy jáne jarylǵysh zattar jónindegi bıýrosynyń esebine sáıkes, amerıkandyq qarý jasaýshylar 2020 jyly 11 mıllıon birlikten astam atys-shabys qarýyn shyǵardy, bul 2000 jylǵy sannan úsh ese kóp. Al Small Arms Survey uıymynyń zertteýi boıynsha, 2018 jyly AQSh-ta 400 mıllıon birlikke jýyq atys qarýy bolǵan nemese 100 turǵynǵa shamamen 120,5 qarýdan keledi.
Bul san el turǵyndarynyń sanynan da kóp ekenin aıta ketý kerek. 2022 jylǵy derek boıynsha, AQSh halqynyń sany – 333,2 mln adam.
AQSh-tyń qarý-jaraqqa ıelik etý deńgeıi kez kelgen basqa elge qaraǵanda áldeqaıda joǵary: qarýǵa ıelik etý deńgeıi boıynsha álemde ekinshi orynda turǵan Iemende 100 turǵynǵa nebári 52,8 qarý bar, Islandııada – 31,7.
Massachýsets shtaty Bostondaǵy Soltústik-Shyǵys ýnıversıtetiniń Krımınologııa jáne qylmystyq sot tóreligi mektebiniń professory Djek MakDevıtt BAQ betterindegi suhbatynda qarý qoldaný arqyly jasalatyn zorlyq-zombylyq sany osydan úsh-tórt jyl buryn azaıǵanymen, alaıda sońǵy jyldary onyń qaıta kóbeıip ketkenin aıtyp, basqa da damyǵan memleketterdiń tájirıbesine qaraý kerek ekenine toqtaldy.
«Biz qarý qoldaný arqyly jasalatyn zorlyq-zombylyqty azaıtyp, biraz ilgerileý bolǵan sııaqty, biraq sońǵy úsh-tórt jylda máseleniń qaıta ýshyǵyp ketkenin baıqap otyrmyz. Shyndyǵynda, biz ózimizdi qarý satyp alý qıynǵa soǵatyn basqa eldermen salystyrýymyz kerek. Mysaly, Ulybrıtanııa men Japonııada qarý-jaraqpen baılanysty zorlyq-zombylyq AQSh-taǵy eń qaýipsiz shtattarǵa qaraǵanda 10 ese tómen»,-dedi professor.
Foto: EPA
Bir aıda 50-den astam atys oqıǵasy tirkelgen
Búginde zań boıynsha atys qarýyn paıdalanýǵa qatysty birqatar ózgeriske qaramastan, ondaǵy qarý qoldaný, atys saldarynan qaza taýyp jatqandar sany kóbeıip jatyr. Joǵaryda atap ótkendeı, bıyldyń ózinde AQSh-ta 50-den astam jappaı atys oqıǵasy tirkelip, sonyń saldarynan 90-nan astam adam qaıtys boldy. Endi bıylǵy 30 kún ishinde bolǵan eń iri jappaı atys-shabys oqıǵalaryna nazar aýdaryp kóreıik.
5 qańtar kúni AQSh-tyń ıÝta shtatynda belgisiz bireý 8 adamdy atyp tastady - olardyń barlyǵy bir otbasynyń músheleri, onyń beseýi - bala. Polıtseıler qylmyskerdi áli ustaı almaı otyr.
16 qańtar kúni AQSh-tyń Florıda shtatynda Martın Lıýter Kıng kúnine arnalǵan sharada atys bolyp, segiz adam zardap shekti. CNN habarlaýynsha, oqıǵa 16 qańtar kúni tústen keıin Fort-Pırstiń Ilýs Ellıs saıabaǵynda bolǵan, ol jerde myńnan astam adam, onyń ishinde balalar da kóp bolǵan.
Foto: Nam Y. Huh/AP
23 qańtarda Amerıkanyń Aıova shtatyndaǵy táýekel tobyndaǵy balalarǵa arnalǵan mektepte jappaı atys bolyp, saldarynan úsh adam jaraqat alǵan. Keıin olardyń ekeýi kóz jumdy
24-26 qańtar aralyǵynda Kalıfornııa shtatynda nebári 44 saǵat ishinde 3 jappaı atys oqıǵasy tirkelip, saldarynan 19 adam kóz jumdy.
Birinshi oqıǵa Los-Andjeles mańyndaǵy Montereı saıabaǵy mańynda boldy, onda 20 adam zardap shegip, olardyń 11-i senbi kúni oq jaraqatynan qaıtys boldy. Atqan adam avtomattan 42 oq atqan.
Bılik tergeýdi aıaqtamaı turyp, dúısenbi kúni tústen keıin Kalıfornııanyń soltústigindegi Half Mýn Beı aýylynda taǵy jeti adam atyp óltirildi. Qurban bolǵandar fermada jumys isteıtin ımmıgranttar bolyp shyqty.
Dál osy kúni Beı-Areı aımaǵyndaǵy Oklend qalasynda 50-ge jýyq adam bolǵan mýzykalyq beınerolıktiń túsirilimi kezinde atys boldy. Birneshe adam ártúrli baǵyttan oq jaýdyrdy. Segiz adam zardap shekti, olardyń bireýi qaıtys boldy, qalǵandary aýrýhanaǵa jetkizilgen.
Foto: Brian Cassella/Chicago Tribune/AP
23 qańtarda Amerıkanyń Aıova shtatynda táýekel tobyndaǵy balalarǵa arnalǵan mektepte jappaı atys bolyp, saldarynan úsh adam jaraqat alǵan. Keıin olardyń ekeýi qaıtys boldy.
29 qańtar kúni Los-Andjelestiń bedeldi aýdany Beverlı-Hıllz janyndaǵy sándi rezıdentsııada ótken keshte atys bolyp, saldarynan úsh adam qaza bolǵan, al tórt adam jaralandy.
Qazirgi tańda jappaı atys saldarynan ólim-jitimniń rekordtyq kórsetkishke jetýi el bıligin alańdatyp otyr. AQSh prezıdenti Djo Baıden 24 qańtarda Kongresti shabýylǵa arnalǵan vıntovkalardy tyıym salýǵa shaqyrdy. Bul bastamaǵa respýblıkashyldar qarsy.
Jalpy qorytyndylaı kele, AQSh-taǵy jappaı atys-shabys saldarynan qaza bolyp jatqandar sany kóp ekenin baıqaımyz. Jyl bastalǵaly nebári 30 kún ishinde jappaı atys saldarynan 90-ǵa jýyq adamnyń qaza tabýy eldegi qarý qoldaný máselesine qatysty problemanyń ýshyǵyp turǵanyn kórsetedi.
Foto: Nam Y. Huh/AP
Basty foto:© AFP 2019 / Philip Pacheco