Reformalar ulttyń saıası mentalıtetin túbegeıli ózgertti - Erlan Qarın
І. ÁDІLETTІ QAZAQSTANNYŃ MÁNІ NEDE?
Іshki saıasat salasynda aqparat aǵyny árdaıym jyldam almasyp otyrady. Belgili bir kezeńde saıası reformalar, saılaýlar men kadrlyq aýys-túıister el nazarynda boldy. Sodan soń otbasylyq zorlyq-zombylyq, qarǵyn sýmen kúres máselesi kún tártibine shyqty. Degenmen bılik qurylymdary túgeldeı kúndelikti máselelermen aınalysyp jatqanyna qaramastan, memlekettik saıasattyń negizgi baǵdaryna sáıkes ilgerileý úshin júıeli jumys jalǵasyp keledi.
Damýdyń jańa kezeńine qadam basqan Qazaqstannyń ıdeologııalyq tuǵyrnamasyn Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev naýryz aıynda Atyraýda ótken Ulttyq Quryltaıdyń úshinshi otyrysynda aıqyndap berdi. «Ádildik» degen aýqymdy uǵym osy ıdeologııanyń arqaýyna, al «Ádiletti Qazaqstan» degen túsinik memleket baǵdarynyń basty ıdeologemasyna aınaldy.
«Ádiletti Qazaqstan» – bir jaǵynan memlekettik ıdeologııanyń ózegi ári memlekettik saıasattyń túpki maqsaty. Sonymen birge bul – qoǵam sanasyna ornyqqan bolashaqtyń bet-beınesi. Shyn máninde, «Ádiletti Qazaqstan» ıdeıasy kúni keshe ǵana nemese jurt aıtyp júrgendeı, sońǵy eki-úsh jylda ǵana paıda bolǵan joq. Qasym-Jomart Toqaev Prezıdent qyzmetine kelgen kúnnen bastap ádildiktiń qasterli qaǵıdatyna aıryqsha mán berdi.
Qasym-Jomart Toqaev Prezıdent laýazymyna kiriskennen keıingi alǵashqy sózinde: «Elimizdiń damý jolyndaǵy osy mańyzdy mezette búkil qoǵam bolyp, órkendegen, demokratııalyq, ádiletti Qazaqstandy qurý ıdeıasynyń tóńiregine toptasýy kerek» degen edi. Odan keıin 2019 jáne 2022 jyly ótken prezıdent saılaýy kezinde Memleket basshysy «Ádildik» uǵymyn saılaý aldyndaǵy tuǵyrnamasyna negiz etip alyp, óz saıasatynyń basty qaǵıdaty retinde ustanyp keledi. Ádiletti memleket qurý ıdeıasy qasiretti qańtar oqıǵasynan keıin memlekettik saıasattyń ǵana emes, búkil qoǵamnyń ıdeologııalyq temirqazyǵyna aınaldy.
Ádildik ıdeıasy qoǵamnyń suranysyna da, memlekettiń ustanymyna da saı keledi. ıAǵnı «Ádiletti Qazaqstan» ultty uıystyratyn ıdeıaǵa aınaldy. Osy oraıda, «ádildik» jáne «ádiletti memleket» degen termınderdiń mán-maǵynasyn naqtylaı ketken jón. Ádildik degenimiz – bárin bir qalypqa salyp, teńestirý emes. Ádildik – eń aldymen, quqyqtar men mindetterdi bárine birdeı bólý degen sóz. «Ádildik» uǵymyn dál osylaı uǵynyp, túısiný qajet. Ol barlyq reformanyń ón boıynda tur.
Sońǵy jyldary memlekettik deńgeıdegi kóptegen sheshim osy ádildik ıdeıasyna oraı qabyldanyp keledi. Mysaly, 2022 jyly júrgizilgen konstıtýtsııalyq reforma aıasynda halyqtyń jerge jáne onyń qoınaýyndaǵy baılyqqa, janýarlar jáne ósimdikter álemine, sondaı-aq basqa da tabıǵı resýrstarǵa qatysty menshik quqyǵy Ata zańymyzda bekitildi. Bul qaǵıdat is júzinde «Ulttyq qor – balalarǵa» atty baǵdarlama arqyly júzege asyryldy. Soǵan sáıkes budan bylaı Ulttyń qordyń jyl saıynǵy ınvestıtsııalyq tabysynyń jartysy balalarǵa arnalǵan jınaqtaýshy esepshottarǵa teń bólip aýdarylady.
Sondaı-aq ádildik qaǵıdatynyń naqty júzege asyrylyp jatqanyna mysal retinde kezinde zańsyz alynǵan, jalpy somasy 1 trıllıon teńgeden asatyn aktıvterdiń elge qaıtarylǵanyn, paıdalanylmaı kelgen 5 mıllıon gektardan astam jerdiń memleket menshigine ótkenin, sonymen birge «Qazaqstan halqyna» qoǵamdyq qorynyń qurylǵany men «Samuryq-Qazyna» qorynyń taza tabysynyń keminde 7 paıyzy jyl saıyn osy qordyń esepshotyna aýdaryla bastaǵanyn atap ótýge bolady.
Shyn máninde, Ádiletti Qazaqstan – bázbireýler aıtyp júrgendeı, bıliktiń oılap tapqan jasandy ıdeıasy emes, Prezıdenttiń strategııalyq baǵdarynyń ıdeıalyq negizi. Qasym-Jomart Toqaev óziniń eń negizgi mıssııasy – Ádiletti Qazaqstandy qurý ekenin únemi aıtyp júr. Saıası, ekonomıkalyq jáne áleýmettik-mádenı salalarda júrgizilip jatqan júıeli reformalardyń bári, eń aldymen, osy strategııalyq maqsatqa qol jetkizýge arnalǵan. Prezıdenttiń elimizdi túbegeıli jáne jan-jaqty jańǵyrtýǵa qatysty baıyptamasynyń túpki máni osynda jatyr.
ІІ. JAŃA IDEOLOGIıALYQ TUǴYRNAMA
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń 2019 jyldan beri dáıekti túrde júrgizip kele jatqan, ıdeologııalyq sıpaty «Ádiletti Qazaqstan» tujyrymdamasynda kórinis tapqan saıasaty basty bes tujyrymǵa negizdelgen. Prezıdent onyń árqaısysyn ártúrli kezeńde usynyp, saıası ómirge birtindep engizip keledi.
«Ártúrli pikir – birtutas ult» atty alǵashqy tujyrym «Ádildik jáne Ádiletti Qazaqstan degenimiz ne?» degen saýalǵa jaýap beredi. Bul jerde áńgimeniń túıini teń quqyly, syndarly talqylaý arqyly bárine ortaq baılam jasap, sheshim qabyldaý qajet degen paıymǵa kelip tireledi. Ádiletti Qazaqstandy qurý jolynda teńquqylyq qaǵıdaty óte mańyzdy. Osy qaǵıdat berik ornyqsa, azamattardyń bári óziniń jeke áleýetin júzege asyrý úshin áleýmettik jaǵdaıyna, ultyna, tili men dinine qaramastan birdeı quqyqtar men múmkindikterge ıe bolady.
«Halyq únine qulaq asatyn memleket» atty ekinshi tujyrym «ádildik QALAI ornaıdy?» degen saýalǵa «el-jurtpen tyǵyz baılanysta bolyp, olardyń muń-muqtajyn tyńdaı bilý arqyly ornyǵady» dep jaýap berýge negizdelgen. Degenmen «halyq únine qulaq asatyn memleket» uǵymy azamattardyń kúndelikti túıtkilderin shuǵyl ári tıimdi sheshýdi ǵana meńzemeıdi. Sonymen qatar, bul tujyrymdama elimizdi damytýǵa qatysty basty máseleler boıynsha qoǵamnyń barlyq ókiliniń pikirin eskere otyryp, baıypty ári ortaq sheshim qabyldanatynyn ańǵartady. «Halyq únine qulaq asatyn memlekettiń» jarqyn mysaly retinde Konstıtýtsııaǵa ózgerister engizý úshin ótkizilgen referendýmdy aıtýǵa bolady.
Úshinshi tujyrym – «Zań jáne tártip» ádildik ornatýdyń ádis-tásilderin aıqyndaıdy, ıaǵnı «Ádildikti qandaı jolmen ornatamyz?» degen saýalǵa jaýap beredi. Zańdy múltiksiz saqtaý, barshanyń zań aldynda teń bolýy, eń bastysy zań buzǵan adamnyń qalaıda jazasyn alýy – qoǵamda ádildikti ornyqtyrýdyń basty sharty. Osynyń bárin is júzinde oryndaý óte mańyzdy. Bul, ásirese, turmystyq-otbasylyq zorlyq-zombylyqqa, jemqorlyqqa qarsy kúreske qatysty oqıǵalardan aıqyn kórinedi. Qylmys jasaǵan adamnyń laıyqty jazalanýy – ádil sot tóreligi qaǵıdatynyń kórinisi ǵana emes, sondaı-aq qoǵamnyń sot júıesine jáne tutas memleketke degen seniminiń kórsetkishi. Bul rette myna jaıtty túsinip alǵan jón. Zańdylyq pen quqyqtyq tártipti qamtamasyz etý – memlekettiń ǵana mindeti emes. «Zań jáne tártip» qaǵıdatynyń qoǵamda ornyǵýyna barlyq azamat udaıy atsalysýǵa tıis.
Tórtinshi tujyrym – «Kúshti Prezıdent – yqpaldy Parlament – esep beretin Úkimet» Ádiletti Qazaqstannyń ınstıtýtsıonaldyq aýqymyn aıqyndaıdy, ıaǵnı «Ádiletti Qazaqstan» qandaı bolýy kerek?» degen suraqqa jaýap beredi. 2019–2021 jyldardaǵy saıası reformalardyń tórt toptamasy jáne 2022 jylǵy saıası jańǵyrý baǵdarlamasy osy tujyrymdy naqty júzege asyrýǵa arnaldy. Sonyń nátıjesinde bılik tarmaqtary arasynda tıimdi tepe-teńdik júıesi bar memlekettik qurylymnyń jańa ınstıtýtsıonaldyq úlgisi qalyptasty.
Besinshi tujyrym – «Adal azamat» uǵymy «Ádiletti Qazaqstandy KІM qalyptastyrady?» degen saýalǵa jaýap bere otyryp, el-jurtymyzdyń rýhanı-adamı kelbeti bolashaqta qandaı bolatynyn jáne azamattyq qoǵam qalaı damıtynyn kórsetedi. Memleket basshysy: «Adal azamat» – jaqsy qasıetterge ıe bolyp, adal eńbek etetin jáne tabysqa adal jolmen jetetin, adaldyq pen ádildikti bárinen bıik qoıatyn adam» degen edi. Ideologııalyq tuǵyrnama týraly aıtqanda myna máselege nazar aýdarǵan jón. Bul – qandaı da bir qatyp qalǵan qaǵıdalardy úgit-nasıhat arqyly jasandy túrde jappaı sanaǵa sińirý emes, kerisinshe, bizdiń qoǵamnyń rýhanı birligin nyǵaıta túsetin shynaıy qundylyqtardy dáripteý degen sóz.
Jalpy, Memleket basshysy usynǵan ıdeologııalyq tuǵyrnama elimizdi odan ári jan-jaqty jańǵyrtýǵa qatysy bar salalardyń bárine tyń serpin beredi.
III. ÓTKENGE ORALMAITYN ÓZGERІSTER
Keıde «Reformalar nátıjesi qaıda, ýáde etilgen ózgerister qaıda? Jańa Qazaqstannyń túri osy ma?» degen pikirler aıtylyp qalady.
Birinshiden, ózgerister áp-sátte jasala qoımaıdy. Reformalardy júzege asyrý úshin orasan zor kúsh-jiger, qısapsyz ýaqyt qajet. Máseleniń mán-jaıyn bilmeıtin adamǵa bul úderis tym uzaqqa sozylyp bara jatqan sekildi kórinýi múmkin. Degenmen ózgerister bar. Kez kelgen reforma – qajyrly eńbekti talap etetin asa kúrdeli jumys. Kim ne dese o desin, Qazaqstan reformalar jolymen senimdi qadam basyp keledi.
Ekinshiden, bizdiń elimizde sońǵy bes jylda kishigirim ózgerister emes, kerisinshe, kóptegen salada túbegeıli ári júıeli betburys jasaldy. Eger tereńirek oılanyp kórseńiz, nebári úsh jyldyń ishinde búkil saıası júıeniń qurylymy qaıta jasaqtalǵanyn ańǵarasyz. 2019–2021 jyldardaǵy saıası reformalar 2022 jylǵy konstıtýtsııalyq reformaǵa ulasyp, sonyń nátıjesinde elimizdegi memlekettik ınstıtýttardyń mártebesi men róli edáýir artty. Konstıtýtsııalyq sot jumys isteı bastady. Prezıdenttiń quzyryna kiretin máseleler azaıyp, kerisinshe, Parlamenttiń quzyreti keńeıdi. Aralas saılaý júıesi engizildi, saıası partııalardy tirkeý rásimi jeńildedi. Tuńǵysh ret aýyl ákimderi tikeleı saılanatyn boldy. 2021–2023 jyldardaǵy saılaý qorytyndysynda aýyl ákimderiniń úshten ekisi jańardy. Byltyr alǵash ret aýdan jáne oblystyq mańyzy bar qala ákimderin saılap kórdik. Mundaı saılaýlar 2025 jyldan bastap turaqty ótkiziletin bolady.
Bul az deseńiz, reformalar Qazaqstanǵa ǵana emes, aınalamyzdaǵy aýqymdy geosaıası keńistikke de jańashyldyq ákelip, osy aımaqtaǵy elder úshin jańa úrdisti bastap berdi.
Úshinshiden, saıası reformalarmen qatar ekonomıkalyq jáne áleýmettik-gýmanıtarlyq salalarda da mańyzdy ózgerister jasalyp jatyr. Halyqtyń turmysyn jaqsartý úshin baǵaly bastamalar men naqty jobalar júzege asyrylyp keledi. Júıeli ári keshendi jumystar qazirdiń ózinde jemisin bere bastady. Eń tómengi eńbekaqy kólemi eki esege artty. Bul 1,8 mıllıon adamnyń tabysyna tikeleı áser etti. Ustazdar men dárigerlerdiń, sondaı-aq ǵalymdardyń jalaqysy kóbeıip, olardy áleýmettik turǵydan qorǵaý sharalary kúsheıdi.
Memleket basshysynyń bastamasymen jurtqa turǵyn úı jaǵdaıy men densaýlyǵyn jaqsartý úshin zeınetaqy jınaǵynyń bir bóligin alýǵa múmkindik berildi. Bul múmkindikti mıllıonǵa jýyq azamat paıdalanyp úlgerdi. «Jaıly mektep», «Aýylda densaýlyq saqtaýdy jańǵyrtý» sekildi aýqymdy ulttyq ınfraqurylymdyq jobalar júzege asyrylyp jatyr. Sonyń aıasynda barlyq aımaqta júzdegen mektep pen densaýlyq saqtaý nysany salyna bastady. Degenmen eń bastysy – reformalar qoǵamdyq qatynastardyń sıpatyn birjola ózgertti, ulttyń saıası mentalıteti ósip, azamattyq belsendiligi artyp keledi, turǵyndar eldik máselelerge erkin aralasatyn boldy, jurttyń bir-birine degen janashyrlyǵy nyǵaıa tústi, qoǵamdyq pikir saıası ómirge edáýir yqpal ete bastady. Saıası mádenıetke qatysty bul ózgeristerdi keri qaıtarý esh múmkin emes.
Osylaısha, elimizde túbegeıli ózgerister jasaldy, jańarýlar áli de jalǵasyp keledi. Júzege asyrylyp jatqan jan-jaqty reformalar endi toqtamaıdy.
IV. JAŃA QOǴAMDYQ ETIKA
Qoǵam sanasyndaǵy jáne jurttyń minez-qulqyndaǵy ábden eskirgen qasań túsinikter men uǵymdar kelmeske ketpese, saıasat pen ekonomıkadaǵy aýqymdy reformalar esh nátıje bermeıdi. Eskishildik pen órkenıetti damý joly eshqashan bir arnaǵa toǵyspaıdy.
Mysaly, 2022 jyly qoǵam ókilderiniń usynysymen Májilis jáne máslıhat depýtattaryn aralas saılaý júıesi engizildi. Ókinishke qaraı, is júzinde bir mandatty okrýgterdiń keıbireýinde oń úrdispen qatar jaǵymsyz jaıttar da boldy. Ashyǵyn aıtsaq, birqatar okrýgte baǵdarlamalar men ıdeıalarǵa negizdelgen erkin báseke túrindegi saıası kúreske kýá bola almadyq. Onda aldymen rýshyldyqqa jol berildi. Tipti keıbir jerde qylmystyq toptar bılikke enýge de áreket jasady.
Jańa saıası mádenıet qalyptastyrmaı, jasampaz qundylyqtar negizinde qoǵamdyq etıkany jańartpaı, ádiletti qoǵam qurý múmkin emes ekeni aıdan anyq. Sondyqtan Prezıdent Atyraýda sóılegen sózinde jalpyulttyq qundylyqtardy naqty aıqyndap berdi. Bul:
- Táýelsizdik jáne otanshyldyq;
- Birlik pen yntymaq;
- Ádildik jáne jaýapkershilik;
- Zań men tártip;
- Eńbekqorlyq jáne kásibı biliktilik;
- Jasampazdyq pen jańashyldyq.
Memleket basshysy jalpyulttyq qundylyqtardy bir tujyrymdamaǵa biriktirip, ulttyń jańa sapasyn qalyptastyrýǵa múmkindik beretin ıdeologııalyq baǵyt-baǵdarymyzdyń biryńǵaı júıesin jasady. Sondyqtan osy ıdeologııalyq-gýmanıtarlyq tuǵyrnama ishki saıasattaǵy bilim men tárbıe berý, mádenı-aǵartý jumystarynyń basty baǵytyna aınalýy kerek.
Ulttyq quryltaıdaǵy bastamalardy júzege asyrý úshin 40 tarmaqtan turatyn keshendi jospar bekitildi. Osy qujattyń aıasynda jyl sońyna deıin 9 zań qabyldaý josparlanǵan. Qazirdiń ózinde onyń úsheýin Parlament maquldap, Prezıdent qol qoıdy. Jaqynda «Zańsyz oıyn bıznesine jáne lýdomanııaǵa qarsy is-qımyl jónindegi keshendi jospar» bekitiledi. Sondaı-aq basqa da tujyrymdamalyq qujattar ázirlep, naqty jobalar men is-sharalardy júzege asyrý qarastyrylǵan.
Jalpyulttyq qundylyqtardy ádistemelik turǵyda negizdeı otyryp, jan-jaqty dáripteýdiń ádettegi jalań úgit-nasıhattan aıyrmashylyǵy – bul tásil birden nátıje bermese de, strategııalyq jaǵynan alǵanda áldeqaıda tıimdi. Jańa qundylyqtar júıesi ár azamattyń minez-qulqy men kúndelikti is-áreketi arqyly qalyptasýy kerek. Sol sebepti, bılik «Taza Qazaqstan» ekologııalyq aktsııasyna basa mán berip otyr. Memleket basshysy óz sózinde osy jalpyulttyq naýqannyń mańyzy zor ekenin udaıy aıtyp júrgenin kópshilik baıqaǵan da bolar. Shyn máninde, eldi jańǵyrtý árkimniń óz úıin, aýlasyn, kóshesin tazalaý sııaqty qarapaıym sharýalardan, ár adamnyń óz minez-qulqy men mádenıetin ózgertýden bastalady.
Sonda jańa qoǵamdyq etıka qalyptastyrý isi qazir júrgizilip jatqan reformalardyń dáıekti túrde júzege asyrylýyna, sol arqyly Qazaqstannyń órkendeýine qajetti negizgi alǵyshartqa aınalady.
V. QOǴAMDYQ PІKІRTALASTYŃ REDLINE-Y
Qoǵamnyń ashyqtyǵy, ekonomıkalyq reformalardyń iske asýy, kommýnıkatsııanyń jańa túrleriniń qarqyndy damýy sııaqty naqty sebepterge baılanysty sol qoǵamnyń qurylymy únemi ózgerip otyrady. Qoǵamdyq-saıası keńistik keńeıip, kúrdelene túsedi, ıaǵnı jańa stratalar, áleýmettik toptar men sýbmádenıetter, san alýan saıası jáne ıdeologııalyq kózqarastar paıda bolady.
Qazir bizdiń qoǵamda saıası ustanymy ártúrli azamattar, atap aıtqanda, lıberaldar, sotsıalıster, konservatorlar, ońshyldar, solshyldar jáne tsentrıster bar. Olar túrli saıası ıdealǵa jáne qundylyqtarǵa senedi. Osy oraıda biz pikir alýandyǵyn damyta otyryp, eń aldymen, jalpyulttyq múddemizdiń birtutastyǵyna basa mán berýimiz qajet.
Bul turǵyda el ishine iritki salatyn áreketterge ǵana emes, jurtty arandatyp, daý-damaı týǵyzýy múmkin kez kelgen sózge abaı bolǵan jón. Ókinishke qaraı, tym sholaq oılaıtyn keıbir ásirebelsendiler, keıde tipti is-áreketi aqylǵa syımaıtyn adamdar kópshilikke óziniń syńarjaq kózqarastaryn kúshpen tańyp, jurtshylyqtyń pikirin óz yńǵaıyna qaraı burǵysy keledi.
Qazaqta «ala jipti attamaý» degen uǵym bar. Bizdiń saıasatta da muny berik ustaný kerek. ıAǵnı eldigimizge, birligimizge, yntymaǵymyzǵa syzat túsiretin dúnıeden alshaq bolǵan jón. Qoǵamdaǵy pikirtalas kezinde attap ótýge bolmaıtyn shek, ıaǵnı «Redline» naqty belgilenýge tıis. Bul degenimiz – qandaı da bir taqyrypty talqylaýǵa tyıym salý nemese tsenzýra jasaý emes. Bul – saıası pikirtalas kezinde ustamdy bolyp, sabyr saqtaýǵa shaqyrý. El aldynda júrgen azamattar, ıaǵnı qoǵam belsendileri, buqaralyq aqparat quraldarynyń qyzmetkerleri, blogerler, azamattyq sektordyń ókilderi berekeli birligimizge syzat túspesin dese:
- etnosaralyq qatynastarǵa jáne til máselesine;
- din salasyna;
- syrtqy saıasatqa qatysty ahýaldy ýshyqtyrmaýǵa basa mán berýi qajet.
Bizdiń qoǵam bul máselelerge qatysty janjal týǵyzatyn sóz taratýǵa, ashý-yzaǵa toly málimdeme jasaýǵa bolmaıtynyn jaqsy túsinedi. Bul týrasynda bilikti mamandar men sarapshylar ǵana kásibı turǵydan pikir talastyra alady.
Memleket eldiń yntymaǵyn buzyp, shańyraǵyn shaıqaltqysy keletin kez kelgen áreketke zań arqyly qatań tosqaýyl qoıady. «Shekten shyǵýǵa jol joq» degen qaǵıda árdaıym basshylyqqa alynady. Biz din bostandyǵyn qoldaımyz, alaıda soqyr senim men nadandyqqa qarsymyz. Biz otanshyldyqty qoldaımyz, alaıda ksenofobııa men ásireultshyldyqqa qarsymyz. Biz lıberalızmdi qoldaımyz, alaıda júgensizdik pen nıgılızmge qarsymyz.
Barsha adamdar, ásirese qoǵamdyq-saıası ómirge belsene atsalysyp júrgen azamattar, óziniń saıası kózqarasy men ustanymyna qaramastan, jalpyulttyq múddeni, memlekettilikti saqtaý jáne nyǵaıtý máselesin bárinen bıik qoıýǵa tıis.
VI. BILІK PEN QOǴAMNYŃ TURAQTY DIALOGІ
El birligin, tatýlyq pen beıbitshilikti, etnosaralyq jáne dinaralyq kelisimdi saqtaý arqyly turaqtylyqty qamtamasyz etý memlekettiń ishki saıasatyndaǵy negizgi basymdyq bolyp qala beredi. Osy saladaǵy jumys halyqty ortaq maqsatqa uıystyrý jáne ishki saıası turaqtylyqty qamtamasyz etý úshin únemi tyń ádis-tásilder, tetikter men formalar oılastyrýdy talap etedi.
«Іshki saıasat – saıası tehnologııalardyń jıyntyǵy ári jalań úgit-nasıhat» degen túsinik el ishinde keń taralǵan. Bul – shyndyqqa esh janaspaıtyn jańsaq pikir. Munyń bári – saıasattyń qosalqy quraly ǵana. Eshqandaı saıası tehnologııa halyqqa etene jaqyndyq pen el-jurtpen qoıan-qoltyq jumystyń ornyn toltyra almaıdy. Іshki saıasat degenimiz – eń aldymen, halyqpen tikeleı jumys isteý degen sóz, ıaǵnı adamdarmen ashyq áńgimelesip, turaqty dıalog ornatý qajet. Sonymen birge, ysqyryǵy jer jaratyn bázbireýlerdi kópshiliktiń sózin sóılep júrgen adam dep túsiný ábestik. Mundaı qatelikke urynýǵa jol joq. Sondyqtan dıalogtiń syndarly, mazmundy ári maǵynaly bolǵany jón.
Endeshe, qazirgi tańda memlekettik apparat úshin barlyq áleýmettik toptarmen jáne azamattyq qoǵam ókilderimen tikeleı qarym-qatynasta bolý – eń mańyzdy máseleniń biri.
VII. MEMLEKETTІK APPARATTYŃ JAŃAShA ShYŃDALÝY
Qazir memlekettik qyzmetshilerdiń múlde jańa ahýalda jumys isteýine týra kelip otyr. Bir jaǵynan, memleket olardyń biliktiligine, moraldyq ustanymy men minez-qulqyna, tipti protsessýaldyq-normatıvtik mindetterine qatysty talaptardy kúsheıtip jatyr. Ekinshi jaǵynan, halyqtyń da suranysy arta tústi. Memlekettik mekemeler ashyq jumys isteı bastady. Túrli deńgeıdegi laýazymdy tulǵalar nemen aınalysyp jatqanyn elge kórsetip, qyzmetin jan-jaqty túsindirý úshin kópshiliktiń aldyna jıi shyǵatyn boldy.
Sonyń nátıjesinde memlekettik apparattyń jumys tásili ózgerip, bılik qurylymdary barynsha ashyq, al sheshim qabyldaý úderisi jarııaly ári tıimdi bola tústi. Bul, ásirese taıaýda bolǵan alapat tasqyn kezinde anyq baıqaldy. Tótenshe jaǵdaı kezinde arnaýly apattyq-qutqarý qyzmetteri, jergilikti ákimdikter kúndiz-túni jumys istedi. Memleket basshysy jáne Úkimet deńgeıinde birneshe shuǵyl jınalys ótti. Prezıdent jaǵdaıdy baqylaýda ustaý úshin qarǵyn sýdan eń qatty zardap shekken aımaqtarǵa arnaıy bardy. Jalpy, Memleket basshysynyń osyndaı tótenshe jaǵdaılar kezinde qıyndyqqa tap bolǵan otandastarymyzben únemi kezdesip, syn saǵatta olarǵa qoldaý kórsetýge tyrysatynyn atap ótken jón.
Memlekettiń eń basty mindeti – adam ómirin saqtaý jáne qıyn jaǵdaıǵa ushyraǵan azamattardy qutqarý. Sondyqtan eń aldymen, barlyq kúsh halyqty qaýipsiz jerge kóshirýge jumyldyryldy. Nátıjesinde, alapat tasqyn kezinde qutqarýshylar 119 myńnan astam adamdy, sonyń ishinde 44 myńnan astam balany evakýatsııalady.
Tótenshe jaǵdaı bolǵan kezde bılik barlyq jaýapkershilikti óz moıynyna alyp, qıyn sátte jedel ári naqty sheshim qabyldaı alatynyn taǵy bir márte kórsetti. Memlekettiń basqa da kóptegen mindeti bar. Bılik qurylymdary ulttyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýden bastap eldi mekenderdi abattandyrýǵa deıingi san túrli máselemen qatar aınalysyp, kúndelikti mindetteriniń bárin úzdiksiz atqara beredi.
Memlekettik apparat qoǵamnyń barlyq salasyndaǵy ózekti máselelerdi sheshýmen de, aýqymdy reformalardy júzege asyrýmen de qat-qabat aınalysý arqyly jańa jaǵdaıda jumys istep, mol tájirıbe jınaqtap jatyr. Bul tájirıbe Memleket basshysy aıqyndap bergen, elimizdi jan-jaqty jańǵyrtýǵa qatysty mindetterdi tabysty oryndaýǵa septigin tıgizeri sózsiz.
VIII. JASAMPAZDYQ JOLY
Elimiz Táýelsizdigin jarııalap, shekarasyn shegendep, memlekettik ınstıtýttary men zańnamalyq bazasyn qalyptastyrǵannan keıin ulttyń saıası mıssııasy aıaqtaldy dep sanaıtyndar bar. Bul – túbirimen jańsaq pikir. Aldymyzda qasterli táýelsizdigimizdi qorǵaý, memleketimizdi damytyp, ony qýatty elge aınaldyrý, sondaı-aq halyqtyń ál-aýqatyn arttyrý sekildi mańyzdy mindetter tur.
Biregeıligimizdi jáne ózindik ómir saltymyzdy saqtaý – ishki saıasatymyzdyń kún tártibinde turǵan basty mindet. Bul – bizdi basqa elderden, basqa halyqtar men basqa mádenıetterden erekshelep turatyn qundylyqtar, ıaǵnı jurtymyzdyń tamyry tereń shejiresi, kóp ultty, kóp tildi sıpaty, dinı toleranttylyǵy jáne mádenıetimizdiń ár alýandyǵy, bir-birimizben til tabysa bilýimiz, ózara qoldaý kórsetýimiz jáne yrysty yntymaǵymyz. Osynyń bári tutasa kelgende, Qazaqstannyń ómir saltyn tanytady. Bir sózben aıtsaq, biz ozyq oıly ult retinde árdaıym strategııalyq baǵdarymyzdy berik ustanyp, ulttyq múddemiz ben ómir saltymyzdy dáıekti ári tabandy túrde qorǵaýymyz kerek.
Biz syrttan keletin arandatýshylarǵa ilesip, jat aqparat pen ıdeologııanyń jeteginde ketpegenimiz jón. Іshki saıasatta tek ózimizdiń kún tártibimizdi basshylyqqa alýymyz qajet. Bul – bireýge nemese birdeńege qarsylyqtyń emes, kerisinshe, ıgilik pen yrystyń joly. Bizdiń ishki kún tártibimiz jasampazdyqqa negizdelgen, ol jańa qoǵam qurýdy, jan-jaqty jańǵyrýdy jáne reformalar júrgizý maqsatyn kózdeıdi.
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev elimizdiń óz ustanymdaryn jáne ulttyq múddesin bárinen bıik qoıýy qajettigin birneshe márte atap ótti. Máselen, jýyrda Sıngapýrǵa sapary kezinde arnaıy dáris oqyp, bizdiń búkil álemmen ózara yntymaqtastyq ornatýǵa ashyq ekenimizdi, biraq Qazaqstannyń zańdy quqyqtary men múddesin qorǵaýǵa kelgende eshqashan qarap qalmaıtynymyzdy qadap aıtty. Prezıdent elimizdiń beıtarap ustanymy qaqtyǵys pen májbúrleýdi emes, dıplomatııa men dıalogti jaqtaıtyn sanaly tańdaý ekenin atap ótti.
Qazaqstan ishki jáne syrtqy saıasatyn bireýge unaý úshin nemese qandaı da bir úrdiske ilesý úshin júrgizbeıdi. Biz, eń áýeli, ult múddesin, tól ustanymdarymyzdy basshylyqqa alamyz. Jahandyq saıasatta kóńilshektik pen ańǵaldyqqa jol berýge áste bolmaıdy. Kóp vektorly nemese beıtarap saıasat júrgizý ońaı ári yńǵaıly degen pikir bar. Bul shyndyqqa janaspaıtyn dıletanttyq tujyrym deýge bolady. Qazaqstan kóp vektorly, salıqaly saıasat júrgizip otyr. Mundaı saıasat ustaný, ásirese jer júzi san tarapqa bólingen qazirgi kezeńde óte qıyn jáne orasan zor kúsh-jigerdi talap edi.
Osyndaı saıasat júrgizý ońaı emes ekeni anyq. Biraq geosaıası ornymyzdy eskersek jáne elimizdiń múddesin oılasaq, budan basqa jol joq. Sondyqtan qazirgideı qıyn kezde ulttyq múddemizdi qorǵap, óz ustanymdarymyzdy saqtaý úshin el birligin jáne qoǵamnyń tutastyǵyn nyǵaıta túsý aıryqsha mańyzdy.